Κανονικό - Ο Κανόνας της Επικούρειας Φιλοσοφίας

του Τάκη Παναγιωτόπουλου

H συμφωνία στο νόημα των λέξεων, προϋπόθεση της φιλοσοφικής διάθεσης

Πριν προχωρήσουμε στον Κανόνα, αναφέρουμε ως εισαγωγή ένα σημαντικό απόσπασμα του Επίκουρου, το οποίο υπάρχει στην επιστολή προς τον Ηρόδοτο:
"Πρώτα απ' όλα λοιπόν Ηρόδοτε, πρέπει να λαμβάνουμε με ακρίβεια τα νοήματα που αντιστοιχούν στις λέξεις, για να μπορούμε να κρίνουμε τις θέσεις ή τα ζητούμενα ή τις απορίες κάνοντας αναγωγή σ' αυτά και να μην άκριτα αποδεικνύουμε τα πάντα στο άπειρο, ή να χρησιμοποιούμε κενές λέξεις. Γιατί είναι ανάγκη το πρωταρχικό νόημα κάθε λέξης να είναι φανερό και να μη χρειαζόμαστε να το αποδείξουμε". (Πρῶτον μὲν οὖν τὰ ὑποτεταγμένα τοῖς φθόγγοις, ὦ Ἡρόδοτε, δεῖ εἰληφέναι, ὅπως ἂν τὰ δοξαζόμενα ἢ ζητούμενα ἢ ἀπορούμενα ἔχωμεν εἰς ταῦτα ἀναγαγόντες ἐπικρίνειν, καὶ μὴ ἄκριτα πάντα ἡμῖν ᾖ εἰς ἄπειρον ἀποδεικνύουσιν ἢ κενοὺς φθόγγους ἔχωμεν. ἀνάγκη γὰρ τὸ πρῶτον ἐννόημα καθ' ἕκαστον φθόγγον βλέπεσθαι καὶ μηθὲν ἀποδείξεως προσδεῖσθαι, εἴπερ ἕξομεν τὸ ζητούμενον ἢ ἀπορούμενον καὶ δοξαζόμενον ἐφ' ὃ ἀνάξομεν. (Διογένης Λαέρτιος - Βίοι Φιλοσόφων - Βιβλίο 10.37-38 στο εξής Δ.Λ.Ι).
Εφόσον ορίζουμε με ακρίβεια τα νοήματα που αντιστοιχούν στις λέξεις που χρησιμοποιούμε, προχωρούμε στην αναζήτηση της γνώσης με το λογισμό όπως για παράδειγμα τη σύλληψη με τον νου του περιεχομένου συγκεκριμένου ή αφηρημένου πράγματος και για όσα επιδέχονται επιβεβαίωση και για τα άδηλα (τὸ προσμένον καὶ τὸ ἄδηλον). Για να συμβεί αυτό και να προκύψει μια ορθή γνώμη (δόξα), θα πρέπει να εξεταστεί ως προς το αληθές της. Ο Κανών του Επίκουρου ασχολείται με το θέμα της αναζήτησης της Αλήθειας, το οποίο αποτελεί βασικό φιλοσοφικό ζητούμενο. Είναι ολοφάνερο ότι εάν στηριζόμαστε σε κάτι μη αληθές για την απόδειξη μιας φιλοσοφικής γνώμης, αυτή καταρρέει από μόνη της. Για να διακρίνουμε την Αλήθεια χρησιμοποιούμε το κριτήριο. Αυτό μας επιτρέπει να αντιλαμβανόμαστε με τέτοιο τρόπο τις καταστάσεις, ώστε να αξιολογούμε αν κάτι που έχουμε στο νου είναι αληθές ή ψευδές. Έτσι στη συνέχεια έχοντας πλέον ορθές και ολοκάθαρες σκέψεις στο νου, μας δίνεται η δυνατότητα να προχωρούμε ή όχι και στις ανάλογες πράξεις του βίου μας. Τα περί κριτηρίων της αλήθειας αναπτύσσονταν αναλυτικά στον Κανών, έργο του Επίκουρου το οποίο δεν σώζεται. Στοιχεία του Κανονικού βρίσκουμε στις διαθέσιμες πηγές της ελληνικής γραμματείας.

Το λογικόν ως πηγή του λογισμού

Στην επικούρεια φιλοσοφία κυρίαρχη έννοια είναι αυτή του λογισμού, δηλαδή της σκέψης, του συλλογισμού όπως θα λέγαμε σήμερα με άλλα λόγια.
Ο λογισμός σύμφωνα με τον Επίκουρο παράγεται από το τμήμα της ψυχής που ονομάζεται “λογικόν”, το υπόλοιπο της ψυχής είναι το “άλογον”. (καὶ τὸ μέν τι ἄλογον αὐτῆς[της ψυχής], ὃ τῷ λοιπῷ παρεσπάρθαι σώματι· τὸ δὲ λογικὸν ἐν τῷ θώρακι, ΔΛ.Ι.66). Το σύνολο της ψυχής κατά τον Επίκουρο είναι υλικό. Ο Επίκουρος λέει ότι "η ψυχή είναι σώμα που αποτελείται από πολύ λεπτά μέρη"(ἡ ψυχὴ σῶμά ἐστι λεπτομερὲς, ΔΛ.Ι.63). "Πέραν από τα σώματα και το κενό, δεν μπορούμε να διανοηθούμε τίποτα, ούτε μέσω της άμεσης αντίληψης ούτε σε αναλογία με τις άμεσες αντιλήψεις, που θα μπορούσαν να εκληφθούν σαν ολοκληρωμένες φυσικές οντότητες" (..οὐθὲν οὐδ' ἐπινοηθῆναι δύναται οὔτε περιληπτικῶς οὔτε ἀναλόγως τοῖς περιληπτοῖς ὡς καθ' ὅλας φύσεις λαμβανόμενα.. ΔΛ.Ι.40).
Εδώ ο Επίκουρος ξεκαθαρίζει την υλικότητα της ψυχής και μας εντυπωσιάζει με την διάκριση του αλόγου μέρους που είναι διασκορπισμένο σε όλο το σώμα και που είναι αυτό που το λειτουργεί και του λογικού που είναι το κέντρο λήψης και επεξεργασίας των αισθήσεων και των πάσης φύσεως αποφάσεων κι ενεργειών κλπ.
Το ότι το κέντρο αυτό βρίσκεται στον θώρακα, γνωρίζουμε ότι σήμερα δεν ισχύει πια. Το κέντρο του λογικού είναι ο εγκέφαλος, το κεντρικό νευρικό σύστημα. Tο άλογον είναι το υπόλοιπο νευρικό σύστημα, το περιφερικό, που βρίσκεται σε όλο το σώμα. Το δε σύνολον το ονομάζουμε ψυχή.

Η προέλευση του λογισμού

Οι πρωτόγονοι άνθρωποι ζούσαν σύμφωνα με τον Επίκουρο σύμφωνα με την φύση και διδάχθηκαν από τα πράγματα και κατ' ανάγκη. Ο Λουκρήτιος μας λέει σχετικά: “Μέρα με τη μέρα, όσοι ξεχώριζαν στην εξυπνάδα κι είχαν σύνεση, έδειχναν στους άλλους ανθρώπους πως να αλλάζουν την προηγούμενη ζωή τους με τρόπους καινούργιους και με τη φωτιά”. (Inque dies magis hi victum vitamque priorem commutare novis monstrabant rebus et igni, ingenio qui praestabant et corde vigebant. - DRN.V.1105)
Με τον τρόπο αυτό, με την εμπειρία της ζωής, προέκυψε ο λογισμός που στηρίχθηκε στα διδαχθέντα, τα ανέπτυξε και βρήκε καινούργια. Ο ίδιος ο Επίκουρος μας λέει ότι “ο δε λογισμός διερευνά σχολαστικά αυτό που έδωσε η φύση και προσθέτει σ’ αυτό νέες ανακαλύψεις”. (τὸν δὲ λογισμὸν τὰ ὑπὸ ταύτης παρεγγυηθέντα ὕστερον ἐπακριβοῦν καὶ προσεξευρίσκειν ἐν μὲν τισὶ θᾶττον - ΔΛ.Ι.75)

Η χρήση του λογισμού από τον Επίκουρο

Αργότερα, στα χρόνια της φιλοσοφίας, ο Επίκουρος χρησιμοποίησε τα λόγια και τον λογισμό για να δημιουργήσει την δική του σχολή με σκοπό την επίτευξη του ευδαίμονα βίου.
“Ο Επίκουρος έλεγε την φιλοσοφία ενέργεια που με λόγους και διαλογισμούς δημιουργεί τον ευδαίμονα βίο”. ("Ἑπίκουρος μὲν ἔλεγε τὴν φιλοσοφίαν ἐνέργειαν εἶναι λόγοις καὶ διαλογισμοῖς τὸν εὐδαίμονα βίον περιποιῦσαν". Σέξτος Εμπειρικός, Προς Ηθικούς US219)
Τον λογισμό τον χρησιμοποίησε ενδελεχώς. Για τα εναργή δηλαδή τα ολοφάνερα, η αποδοχή ενός συμπερασμού είναι απλούστερη και δεν απαιτεί απόδειξη αλλά απλή επιβεβαίωση. Για τα άδηλα δηλαδή τα αφανέρωτα και για τα μετέωρα δηλαδή όλα αυτά που τα βλέπουμε μεν ως φαινόμενα στον ουράνιο θόλο αλλά είναι μακριά μας για να μπορούμε να τα παρατηρήσουμε ενδελεχώς, οι διαλογισμοί ήταν και είναι απαραίτητοι για την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων που θα βρίσκονται πιο κοντά στην αλήθεια.
Ο Επίκουρος φιλοσόφησε περί της φύσεως διότι όπως ο ίδιος έλεγε “εάν προσηλωθούμε στην προσεκτική εξέταση όλων αυτών των φαινομένων, θα καταλήξουμε να εξιχνιάσουμε τις πραγματικές αιτίες της ταραχής και του φόβου, και καθορίζοντας την αιτία των ουράνιων φαινομένων και των άλλων που συμβαίνουν, θα απαλλαγούμε από όλα αυτά που φοβίζουν στο έπακρο τους άλλους ανθρώπους”. (ἂν γὰρ τούτοις προσέχωμεν, τὸ ὅθεν ὁ τάραχος καὶ ὁ φόβος ἐγίνετο ἐξαιτιολογήσομεν ὀρθῶς καὶ ἀπολύσομεν, ὑπέρ τε μετεώρων αἰτιολογοῦντες καὶ τῶν λοιπῶν τῶν ἀεὶ παρεμπιπτόντων, ὅσα φοβεῖ τοὺς λοιποὺς ἐσχάτως - ΔΛ.Ι.82)
Ο Επίκουρος μας λέει χαρακτηριστικά για την χρήση του λογισμού: “το σύμπαν είναι σώματα και κενό, ότι υπάρχουν τα σώματα το επιβεβαιώνει πριν απ’ όλα σε κάθε περίπτωση η αίσθηση, με βάση την οποίαν είναι αναγκαίο να χρησιμοποιούμε τον λογισμό και να βγάζουμε συμπεράσματα για τα άδηλα”. (τὸ πᾶν ἐστι <σώματα καὶ κενόν>· σώματα μὲν γὰρ ὡς ἔστιν, αὐτὴ ἡ αἴσθησις ἐπὶ πάντων μαρτυρεῖ, καθ' ἣν ἀναγκαῖον τὸ ἄδηλον τῷ λογισμῷ τεκμαίρεσθαι - ΔΛ.Ι.39)
Ο Επίκουρος στηριζόμενος στην μέχρι τότε εμπειρία της ανθρωπότητας ανακάλυψε με τον λογισμό την χρήση ορισμένων “εργαλείων” για να εξηγήσει την φύση του παντός άρα και του ανθρώπου. Έτσι προχώρησε κατόπιν όπου και όταν χρειάζονταν στους διαλογισμούς και παρήγαγε άλλα διαλογίσματα. Τα “εργαλεία” αυτά και την χρήση τους με την μέθοδο του λογισμού του, την αποτύπωσε στον Κανόνα.

O Κανών του Επίκουρου

Όπως αναφέρει ο Σέξτος Εμπειρικός στο έργο του Προς Λογικούς, “Οι δε επικούρειοι ξεκινούν από τα λογικά, διότι πρώτα εξετάζουν τα κανονικά, και καθοδηγούνται για τα ολοφάνερα και τα άδηλα και τα επακόλουθα αυτών”. (οί δε Έπικούρειοι ἀπό τῶν λογικῶν είσβάλλουσιν τά γάρ κανονικά πρῶτον ἐπιθεωροῦσιν, περὶ τε εναργῶν και ἀδήλων καί τῶν τούτοις ἀκολούθων ποιοῦνται την ὑφήγησιν - Σέξτος Εμπειρικός, Προς Λογικούς Α.22)
Τον Κανόνα ονόμαζε και περί κριτηρίου και αρχής και στοιχειωτικόν και την αποτύπωσε στο ομώνυμο βιβλίο. (καλοῦσι δ' αὐτὸ περὶ κριτηρίου καὶ ἀρχῆς, καὶ στοιχειωτικόν ΔΛ.Ι.30)
Το Κανονικόν αποτελεί το θεμέλιο της φιλοσοφίας του Κήπου, όπου στεριώνει η βάση του, το Φυσικό μέρος, το οποίο στηρίζει με τη σειρά του το οικοδόμημα, δηλαδή το Ηθικό. Στοιχεία του Κανονικού βρίσκονται σε όλη την έκταση του επικούρειου φιλοσοφικού συστήματος, δηλαδή τα συναντάμε και στο Φυσικό και στο Ηθικό μέρος. Λέγεται έτσι δηλαδή Κανονικόν από την λέξη κανόνας, το ευθύγραμμο τμήμα που χρησιμοποιούμε για να χαράσσουμε ευθείες γραμμές ή να διακρίνουμε τις στρεβλές, ο χάρακας όπως λέμε σήμερα.
Στο Κανόνα αναπτύσσεται η μέθοδος του λογισμού που προκύπτει από την αξιολόγηση των πραγμάτων με την βοήθεια κριτηρίου.
Εντος του Κανόνα περιγράφονται τα κριτήρια της αλήθειας, όπως τα ονόμασε ο Επίκουρος. Αυτά είναι οι αισθήσεις, οι προλήψεις και τα πάθη όπως αναφέρει ο Επίκουρος στον Κανών και οι φανταστικές επιβολές της διάνοιας, σύμφωνα με τους Επικούρειους Φιλοσόφους γενικότερα.
(ἐν τοίνυν τῷ Κανόνι λέγων ἐστὶν ὁ Ἐπίκουρος κριτήρια τῆς ἀληθείας εἶναι τὰς αἰσθήσεις καὶ προλήψεις καὶ τὰ πάθη, οἱ δ' Ἐπικούρειοι καὶ τὰς φανταστικὰς ἐπιβολὰς τῆς διανοίας - ΔΛ.Ι.31) Αναφορά στις φανταστικές επιβολές της διάνοιας, γίνεται και από τον ίδιο τον Επίκουρο στην Κύρια Δόξα (XXIV) ("Εἴ τιν' ἐκβαλεῖς ἁπλῶς αἴσθησιν καὶ μὴ διαιρήσεις τὸ δοξαζόμενον κατὰ τὸ προσμένον καὶ τὸ παρὸν ἤδη κατὰ τὴν αἴσθησιν καὶ τὰ πάθη καὶ πᾶσαν φανταστικὴν ἐπιβολὴν τῆς διανοίας.. κλπ").

Οι Αισθήσεις
Οι Αισθήσεις είναι το σύνολο των λειτουργιών με τις οποίες αντιλαμβανόμαστε άμεσα τους εξωτερικούς ή εσωτερικούς ερεθισμούς του περιβάλλοντός μας. Οι ερεθισμοί αυτοί προκαλούνται όταν η έκφραση των ατομικών ενώσεων επιδρά στο σώμα ως ύλη, προερχόμενη από διάφορες πηγές. Γίνεται αντιληπτή δε λόγω της ύπαρξης των αισθητήριων οργάνων που υποδέχονται την ύλη και με τις νευρικές απολήξεις που διαθέτουν μεταφέρουν την πληροφορία στον εγκέφαλο μέσω του νευρικού συστήματος.
Η αίσθηση είναι αντιληπτική σε όσα υποπίπτουν σ' αυτή. Δεν αφαιρείται ή προστίθεται τίποτε σε αυτήν, είναι άλογη. Αληθεύει στα πάντα και το ίδιο το ον την λαμβάνει από τη φύση του ως έχει. Όλων δε των αισθητών είναι όντως αληθή. Αυτά που στοχαζόμαστε όμως διαφέρουν, άλλα από αυτά είναι αληθή και άλλα ψευδή. (τὴν τὲ αἴσθησιν αντιληπτικὴν οὖσαν τῶν ὐποπιπτὸντων αὖτη, καί μῆτε ἀφαιροῦσαν τὶ μῆτε προστιθεῖσαν τῶ ἄλογον εἶναι, διὰ παντὸς τὲ ἀληθεῦειν καί οὔτω τὲ ον λαμβὰνειν ὦς εἶχε φὺσεως αὖτο ἐκεῖνο. Πὰντων δὲ τῶν αἰσθητῶν άληθῶν ὂντων, τά δοξαστὰ διαφὲρειν, καὶ τὰ μὲν αὐτῶν εἶναι άληθῆ τὰ δὲ ψευδῆ - Σέξτος Εμπειρικός, Προς Λογικούς 8.9)

Οι προλήψεις
Την δε πρόληψη οι επικούρειοι την λέμε ως κατάληψη, ή γνώμη ορθή, ή έννοια, ή εναποθηκευμένη καθολική νόηση, δηλαδή τη μνήμη που προκαλείται από τις επαναλαμβανόμενες εξωτερικές φανερώσεις. (Τὴν δὲ πρόληψιν λέγουσιν οἱονεὶ κατάληψιν ἢ δόξαν ὀρθὴν ἢ ἔννοιαν ἢ καθολικὴν νόησιν ἐναποκειμένην, τουτέστι μνήμην τοῦ πολλάκις ἔξωθεν φανέντος - ΔΛ.I.33)
Για παράδειγμα ο άνθρωπος μόλις δει για πρώτη φορά ένα αντικείμενο όπως το τραπέζι και του εξηγήσουν ότι αυτό λέγεται έτσι, εντυπώνει το γεγονός στη μνήμη του και όταν ξαναδεί το ίδιο αντικείμενο ανακαλεί τη πρόληψη που έχει δεχθεί και γνωρίζει ότι πρόκειται για τραπέζι και όχι κάτι άλλο. Η πρόληψη λαμβάνεται σαφώς μέσω των αισθήσεων και ανήκει στα εναργή δηλαδή τα ολοφάνερα πράγματα.

Τα πάθη
Τα πάθη ή αλλιώς τα συναισθήματα είναι δύο, η ηδονή δηλαδή η τέρψη, η ευχαρίστηση και η αλγηδόνα ή αλλιώς ο πόνος. Υπάρχουν σε όλα τα ζώα και το πρώτο είναι οικείο ενώ το άλλο ξένο. Πάνω σ΄αυτά κρίνουμε τις προτιμήσεις και τις αποφυγές στην ζωή μας. (Πάθη δὲ λέγουσιν εἶναι δύο, ἡδονὴν καὶ ἀλγηδόνα, ἱστάμενα περὶ πᾶν ζῷον, καὶ τὴν μὲν οἰκεῖον, τὴν δὲ ἀλλότριον· δι' ὧν κρίνεσθαι τὰς αἱρέσεις καὶ φυγάς - ΔΛ.I.34)

Οι φανταστικές επιβολές της διάνοιας
Οι φανταστικές επιβολές της διανοίας είναι οι φανταστικές εικόνες που συλλαμβάνονται και προβάλλονται στο νου. Αυτό συμβαίνει λόγω της ύπαρξης ειδώλων που αποτελούνται από λεπτότερα άτομα τα οποία ναι μεν δεν μπορούν να συλλάβουν οι αισθήσεις, αλλά τα αντιλαμβάνεται ο νους. Τέτοια είναι οι προβολές όσων ανθρώπινων μορφών βλέπουμε στο ύπνο μας, αλλά και των άλλων όντων που συλλαμβάνει η "φαντασία" μας.
Όπως μας λέει και ο Σέξτος Εμπειρικός, "γίνονται όλες οι φαντασίες αληθείς και με τη λογική. Διότι εάν λέγεται αληθής μια φαντασία, λένε οι επικούρειοι, όταν από υπαρκτό και σύμφωνα με αυτό γίνεται. Η κάθε δε φαντασία συνίσταται από το φανταστό που υπάρχει και σύμφωνα με αυτό κατ΄ ανάγκη, η κάθε φαντασία είναι αληθής". (Γὶνονται οὺν πὰσαι αἱ φαντασὶαι ἀληθεῖς. Καὶ κατὰ λὸγον. Εἱ γὰρ ἀληθῆς λὲγεται φαντασὶα, φασὶν οἱ επικοὺρειοι, ὄταν ἀπὸ ὐπὰρχοντος τὲ καὶ κατ΄αὐτὸ τὸ ὐπὰρχον γὶνηται, πὰσα δὲ φαντασὶα ἀπὸ ὐπὰρχοντος τοῦ φανταστοῦ καὶ κατ' αὐτὸ τὸ φανταστὸν συνὶσταται, πὰσα κατ' ἀνὰγκην φαντασὶα ἐστὶν ἀληθῆς - Σέξτος Εμπειρικός, Προς Λογικούς Α' 7.204.6)

Η χρήση των κριτηρίων της αλήθειας για συμπερασμούς

Στηριζόμενοι λοιπόν στις αισθήσεις, στις απλές επιβολές είτε στις διανοητικές ή σε όποιο άλλο κριτήριο καθώς επίσης και στα υπάρχοντα πάθη, μπορούμε να βγάζουμε συμπεράσματα και για όσα φανερά αναμένουν την επιβεβαίωση και για αυτά που δεν βλέπουμε, τα άδηλα. (Ἔτι τε κατὰ τὰς αἰσθήσεις δεῖ πάντα τηρεῖν καὶ ἁπλῶς τὰς παρούσας ἐπιβολὰς εἴτε διανοίας εἴθ' ὅτου δήποτε τῶν κριτηρίων, ὁμοίως δὲ καὶ τὰ ὑπάρχοντα πάθη, ὅπως ἂν καὶ τὸ προσμένον καὶ τὸ ἄδηλον ἔχωμεν οἷς σημειωσόμεθα - ΔΛ.Ι.38) και (τ’αφανές δια του φαινομένου συλλογίζεσθαι - Περί φύσεως 14.14), (το σύμφωνον τοις φαινομένοις συλλογίζεσθαι - Προς Πυθοκλή Δ.Λ. Χ112).
Σύμφωνα με τα παραπάνω, είμαστε βέβαιοι ότι μπορούμε να βασιστούμε στα κριτήρια αυτά. Τι γίνεται όμως αν κάποιος δε τα δέχεται ως τέτοια; Την απάντηση την δίνει ο ίδιος ο Επίκουρος με τα παρακάτω λόγια:
"Αν απορρίπτεις απλώς την αίσθηση και δεν διαχωρίζεις την άποψη για κάτι(δοξαζόμενον) και αυτό που επιδέχεται επιβεβαίωση(προσμένον) και αυτό που είναι ήδη παρόν κατά την αίσθηση και τα πάθη και κάθε φανταστική επιβολή της διανοίας, συνταράσσεις και τις υπόλοιπες αισθήσεις με μια μάταια άποψη, έτσι ώστε θα οδηγηθείς να απορρίψεις κάθε κριτήριο. Εάν δε βεβαιώσεις και αυτό που επιδέχεται επιβεβαίωση και αυτό που δεν έχει την επιμαρτύρηση, πάνω στις έννοιες των απόψεών σου, δεν θα αποφύγεις την διάψευση, επειδή θα αφήσεις κάθε αμφισβήτηση κατά την κάθε κρίση, για το αν κάτι είναι ορθό ή μη ορθό". (Εἴ τιν' ἐκβαλεῖς ἁπλῶς αἴσθησιν καὶ μὴ διαιρήσεις τὸ δοξαζόμενον κατὰ τὸ προσμένον καὶ τὸ παρὸν ἤδη κατὰ τὴν αἴσθησιν καὶ τὰ πάθη καὶ πᾶσαν φανταστικὴν ἐπιβολὴν τῆς διανοίας, συνταράξεις καὶ τὰς λοιπὰς αἰσθήσεις τῇ ματαίῳ δόξῃ, ὥστε τὸ κριτήριον ἅπαν ἐκβαλεῖς. εἰ δὲ βεβαιώσεις καὶ τὸ προσμένον ἅπαν ἐν ταῖς δοξαστικαῖς ἐννοίαις καὶ τὸ μὴ τὴν ἐπιμαρτύρησιν, οὐκ ἐκλείψεις τὸ διεψευσμένον· ὡς τετηρηκὼς ἔσῃ πᾶσαν ἀμφισβήτησιν κατὰ πᾶσαν κρίσιν τοῦ ὀρθῶς ἢ μὴ ὀρθῶς - ΚΥΡΙΑΙ ΔΟΞΑΙ XXIV)
Με τα κριτήρια της αλήθειας ελέγχουμε εάν μια γνώμη είναι αληθής ή ψευδής. Η αληθής γνώμη προκύπτει εάν μια γνώμη επιβεβαιώνεται ή δεν καταρρίπτεται (επιμαρτύρησις - μη αντιμαρτύρησις). Το ψευδές ελέγχεται όταν μια γνώμη καταρρίπτεται ή δεν επιβεβαιώνεται (αντιμαρτύρησις - μη επιμαρτύρησις). ([δόξα] ἀληθῆ τέ φασι καὶ ψευδῆ· ἂν μὲν γὰρ ἐπιμαρτυρῆται ἢ μὴ ἀντιμαρτυρῆται, ἀληθῆ εἶναι· ἐὰν δὲ μὴ ἐπιμαρτυρῆται ἢ ἀντιμαρτυρῆται, ψευδῆ τυγχάνειν ΔΛ.Ι.34)
Για να διακρίνουμε τι είναι αληθές και τι όχι χρησιμοποιούμε καταρχήν την ενάργεια, η οποία προκύπτει από την άμεση αντίληψη των πραγμάτων με την χρήση των κριτηρίων της αλήθειας. Εναργές είναι το ολοφάνερο, το ξεκάθαρο. Δεν περιορίζουμε όμως την βέβαιη γνώση μόνον σε αυτά που είναι εναργή.
Με βάση την άμεση αντίληψη των πραγμάτων με τις αισθήσεις, χρησιμοποιούμε την κατ΄ αναλογία αντίληψή τους σε όσα είναι άδηλα, δηλαδή αυτά που δεν φαίνονται και για τα μετέωρα που είναι αρκετά μακριά για να αντιληφθούμε τις αιτίες τους άμεσα.
Παράδειγμα συλλογισμού για τα άδηλα: “Εάν, πράγματι, κάποιος μας πει ότι ένα καθορισμένο σώμα περιέχει μέρη άπειρα σε αριθμό και οποιουδήποτε μεγέθους, θα ήταν αδύνατο να αντιληφθούμε με ποιο τρόπο. Πως ένα τέτοιο σώμα θα μπορούσε να εξακολουθεί να έχει πεπερασμένο μέγεθος; Είναι πράγματι φανερό, ότι τα μέρη σε άπειρο αριθμό πρέπει να έχουν συγκεκριμένο μέγεθος και όποια και αν είναι τα μεγέθη τους, το μέγεθος του σώματος θα πρέπει ομοίως να είναι άπειρο”. (Οὔτε γὰρ ὅπως, ἐπειδὰν ἅπαξ τις εἴπῃ ὅτι ἄπειροι ὄγκοι ἔν τινι ὑπάρχουσιν ἢ ὁπηλίκοι οὖν, ἔστι νοῆσαι, πῶς τ' ἂν ἔτι τοῦτο πεπερασμένον εἴη τὸ μέγεθος. πηλίκοι γάρ τινες δῆλον ὡς οἱ ἄπειροί εἰσιν ὄγκοι· καὶ οὗτοι ὁπηλίκοι ἄν ποτε ὦσιν, ἄπειρον ἂν ἦν καὶ τὸ μέγεθος ΔΛ.Ι.57)
Έτσι λοιπόν όλα τα επινοήματα έχουν την γένεσή τους στις αισθήσεις κατά περίπτωση με την αναλογία αλλά και με την ομοιότητα και τη σύνθεση συμβαλλομένου και του λογισμού. (καὶ γὰρ καὶ ἐπίνοιαι πᾶσαι ἀπὸ τῶν αἰσθήσεων γεγόνασι κατά τε περίπτωσιν καὶ ἀναλογίαν καὶ ὁμοιότητα καὶ σύνθεσιν, συμβαλλομένου τι καὶ τοῦ λογισμοῦ ΔΛ.Ι.32)
Οι Επικούρειοι λοιπόν χρησιμοποιούν τη μεθοδολογία του νόμου της αναλογίας για να αντιληφθούν τα άδηλα. Παράδειγμα συλλογισμού κατ΄αναλογία: Γράφει ο Λουκρήτιος (Περί της φύσεως των πραγμάτων ΙΙ 114-124): «Πρόσεξε, κάθε φορά που τρυπώνουν οι ακτίνες του ήλιου και ρίχνουν το φως τους μες στο σκοτάδι των σπιτιών μας: θα δεις πολλά μικροσκοπικά σωματίδια να αναδεύονται με χίλιους δυο τρόπους στο κενό που φωτίζει η ακτίνα. Σαν να μπλέχτηκαν σε αγώνα ασταμάτητο, συγκρούονται και μάχονται κατά σμήνη χωρίς ανάπαυλα καμιά, ξεσηκωμένα από απανωτές συγκρούσεις και απωθήσεις. Απ’ αυτό μπορείς να πάρεις μια ιδέα για το πώς μοιάζει η αέναη και αδιάκοπη κίνηση των αρχικών στοιχείων στο απέραντο κενό – στο βαθμό που μπορεί ένα μικρό γεγονός να μας δώσει μια ιδέα για τα μεγαλύτερα και να φωτίσει τα χνάρια που οδηγούν στη γνώση τους».*
Ο επικούρειος τρόπος επιλογισμού βασίζεται λοιπόν στην παρατήρηση της Φύσης και όλες οι γνώμες είναι αποδεκτές αρκεί να μην αντιμαρτυρούνται. Εφαρμόζεται δε και σε όσα "λογικά" συμπεράσματα οδηγούν σε παράδοξα. Αυτό συμβαίνει όταν τα συμπεράσματα αυτά στηρίζονται στην λογική που είχε ήδη διαμορφωθεί στην εποχή πριν τον Επίκουρο με κύριο εκφραστή της τον Αριστοτέλη.
-Παράδειγμα παράδοξου εάν δεν ακολουθηθεί ο επικούρειος συμπερασμός
Διχοτομούμε ένα ευθύγραμμο τμήμα και επαναλαμβάνουμε την διχοτόμηση στα τμήματα που δημιουργούνται. Θεωρητικά το μισό του μισού επαναλαμβάνεται στο άπειρο (επ' άπειρο τομή), άρα το ευθύγραμμο τμήμα αποτελείται από άπειρα τμήματα. Όμως σύμφωνα με την παρατήρηση που χρησιμοποιεί η επικούρεια φιλοσοφία, ένα ευθύγραμμο τμήμα, μια βέργα για παράδειγμα, έχει ορισμένο μήκος και όχι άπειρο. Αν προσπαθήσουμε να την διαιρέσουμε κάποια στιγμή θα φθάσουμε στα άτμητα στοιχεία που την αποτελούν κι εκεί η διαδικασία θα τερματιστεί και δεν θα συνεχισθεί στο άπειρο.

Ο Επίκουρος διαπίστωσε ότι η επικρατούσα λογική της εποχής του, δεν οδηγούσε πάντοτε στα σωστά συμπεράσματα και εισηγήθηκε τον Κανόνα που οδηγεί στην ορθότερη εξήγηση της όλης Φύσης διαχρονικά. Επιτρέπει δηλαδή στο νου να σχηματίσει τις απαραίτητες κρίσεις ώστε να οδηγηθεί με επιστημονική μέθοδο στην απόκτηση της γνώμης (δόξας) για κάθε θέμα που απασχολεί τον άνθρωπο και καθιστά βατό τον δρόμο προς την ευδαιμονία.

Η χρήση του Κανόνα για την εξήγηση των αδήλων.
Το παράδειγμα του Φιλόδημου

Οι επικούρειοι βασιζόμενοι στις παρατηρήσεις, τα «σημεία» όπως τα λένε, μπόρεσαν να οδηγηθούν με τον επιλογισμό σε ασφαλή συμπεράσματα για τα άδηλα χρησιμοποιώντας τον Κανόνα. O Φιλόδημος αναφέρει στο έργο του "Περί σημείων" (ph.1065), ότι εάν υπάρχει ένα μη παρατηρήσιμο (άδηλο) Υποκείμενο που θέλουμε να διερευνήσουμε ότι διαθέτει ένα Γνώρισμα (πχ σχήμα, χρώμα, μεγεθος κλπ), μπορούμε να σκεφτούμε ένα παρατηρήσιμο Ανάλογο με ένα Σημείο αντίστοιχο του Γνωρίσματος και να διερευνήσουμε εάν η υπόθεση είναι αληθής με την επιβεβαίωση ή μη κατάρριψη ή είναι ψευδής με την κατάρριψη ή μη επιβεβαίωση.

Υπόθεση: Τα άτμητα σώματα (άτομα) έχουν σχήμα ή όχι;

Διερευνούμενο Υποκείμενο: Άτμητα σώματα(άτομα)
Αναζητούμενο Γνώρισμα: Σχήμα
Ανάλογο: Ορατά σώματα
Σημείο: Σχήμα
Υπάρχει εξαίρεση; Όχι – Οι αισθήσεις επιμαρτυρούν ότι όλα τα ορατά σώματα έχουν σχήμα
Συμπέρασμα: Και τα άτομα έχουν σχήμα

Η χρήση του Κανόνα για την εξήγηση των αιτιών

Εισαγωγή

Ο Επίκουρος χρησιμοποιώντας τον λογισμό με την μέθοδο του Κανόνα, δίνει εξηγήσεις για το παν, το σύμπαν όπως λέμε σήμερα, για την εξήγηση των αιτιών γένεσης των φαινομένων αλλά και των αδήλων, δηλαδή των μη φανερών. Ο ίδιος μας λέει χαρακτηριστικά: “πρέπει να θεωρούμε ότι το έργο της φυσικής επιστήμης είναι το να εξακριβώσουμε την αιτία των πιο κύριων φαινομένων.. ”. (Καὶ μὴν καὶ <τὸ> τὴν ὑπὲρ τῶν κυριωτάτων αἰτίαν ἐξακριβῶσαι φυσιολογίας ἔργον εἶναι δεῖ νομίζειν.. - ΔΛ.Ι.78).
Με την μελέτη της φύσης απολαμβάνουμε την γαλήνη στον βίο μας έχοντας απομακρύνει οριστικά τους φόβους που προέκυπταν από την προϋπάρχουσα αδυναμία της εξήγησης των φαινομένων. Στην επιστολή προς Ηρόδοτο που αποτελεί την μικρή επιτομή “Περί Φύσεως”, ο Επίκουρος λέει χαρακτηριστικά: “..εγώ που συνιστώ την συνεχή μελέτη της Φύσης, χάρις στην οποία απολαμβάνω στη ζωή μου τέλεια γαλήνη, έχω συγγράψει για σένα αυτή την επιτομή και στοιχειώδη έκθεση όλων μου των θεωριών”. (..παρεγγυῶν τὸ συνεχὲς ἐνέργημα ἐν φυσιολογίᾳ καὶ τοιούτῳ μάλιστα ἐγγαληνίζων τῷ βίῳ ἐποίησά σοι καὶ τοιαύτην τινὰ ἐπιτομὴν καὶ στοιχείωσιν τῶν ὅλων δοξῶν- ΔΛ.Ι.37)

Μοναδικές και πολλαπλές εξηγήσεις

Ο Επίκουρος εισηγείται με την φιλοσοφία του ότι α)για κάποια από τα φαινόμενα μπορούμε να δεχθούμε μια μόνον δυνατή εξήγηση, β)για κάποια πολλαπλές εξηγήσεις άλλα από τις οποίες ωστόσο μια είναι αληθινή και γ)για κάποια άλλα πολλαπλές εξηγήσεις με πολλαπλά αίτια.

α.Μοναδικές εξηγήσεις Για κάποια από τα φαινόμενα λοιπόν μπορούμε να δεχθούμε “ότι μια μόνον εξήγηση των φαινομένων είναι δυνατή”, όπως μας λέει ο Επίκουρος. (μοναχήν έχει τοις φαινομένης συμφωνίαν - ΔΛ.Ι.86)

-Παράδειγμα μοναδικής εξήγησης φαινομένου
Το παν είναι σώματα και κενό (ὅτι τὸ πᾶν σῶμα καὶ ἀναφὴς φύσις ἐστίν).
“Ότι υπάρχουν τα σώματα, το επιβεβαιώνει(επιμαρτύρισις) πριν απ’ όλα σε κάθε περίπτωση η αίσθηση(κριτήριο αλήθειας), με βάση την οποίαν είμαστε υποχρεωμένοι να σκεφτόμαστε (λογισμός) και να βγάζουμε συμπεράσματα(διαλογισμοί) για τα αφανή. Εάν, από την άλλη μεριά, δεν υπήρχε αυτό που ονομάζουμε κενό, ή χώρο ή αμετάβλητη φύση, τότε τα σώματα δεν είχαν που να σταθούν ούτε που να κινηθούν(αντιμαρτύρισις), κάτι που όπως φαίνεται κάνουν. Και πέραν από αυτά τα πράγματα, τα σώματα και το κενό, δεν μπορούμε τίποτα να διανοηθούμε, ούτε μέσω της άμεσης αντίληψης(ενάργεια) ούτε σε αναλογία με τις άμεσες αντιλήψεις(αναλογία με βαση την ενάργεια), που θα μπορούσαν να εκληφθούν σαν ολοκληρωμένες φυσικές οντότητες...”. (σώματα μὲν γὰρ ὡς ἔστιν, αὐτὴ ἡ αἴσθησις ἐπὶ πάντων μαρτυρεῖ, καθ' ἣν ἀναγκαῖον τὸ ἄδηλον τῷ λογισμῷ τεκμαίρεσθαι, ὥσπερ προεῖπον τὸ πρόσθεν. εἰ <δὲ> μὴ ἦν ὃ κενὸν καὶ χώραν καὶ ἀναφῆ φύσιν ὀνομάζομεν, οὐκ ἂν εἶχε τὰ σώματα ὅπου ἦν οὐδὲ δι' οὗ ἐκινεῖτο, καθάπερ φαίνεται κινούμενα. παρὰ δὲ ταῦτα οὐθὲν οὐδ' ἐπινοηθῆναι δύναται οὔτε περιληπτικῶς οὔτε ἀναλόγως τοῖς περιληπτοῖς ὡς καθ' ὅλας φύσεις λαμβανόμενα- ΔΛ.Ι.39-40)

-Παράδειγμα μοναδικής εξήγησης αδήλου
Tα πρωταρχικά στοιχεία είναι κατ’ ανάγκην οι άτμητες ουσίες (τὰς ἀρχὰς ἀτόμους ἀναγκαῖον εἶναι σωμάτων φύσεις)
“Ανάμεσα στα σώματα υπάρχουν κάποια που είναι σύνθετα και κάποια άλλα από τα οποία αποτελούνται τα σύνθετα (η ύπαρξη σωμάτων είναι εναργής). Αυτά που κάνουν τα σύνθετα, είναι άτμητα και αμετάβλητα, εφόσον δεν θέλουμε όλα τα πράγματα να καταλήξουν στο μη ον (το ότι όλα καταλήγουν στο μη ον δεν επιβεβαιώνεται από τις αισθήσεις – μη επιμαρτυρτύριση), αλλά μετά την διάλυση των συνθέτων να παραμείνουν ανθεκτικά στοιχεία μιας συμπαγούς φύσης και να μην μπορούν με κανένα τρόπο να διαλυθούν. Συνεπώς, τα πρωταρχικά στοιχεία είναι κατ’ ανάγκην οι άτμητες ουσίες”(αναλογικός τρόπος συμπερασμού). (Καὶ μὴν καὶ τῶν τοῦτο σωμάτων τὰ μέν ἐστι συγκρίσεις, τὰ δ' ἐξ ὧν αἱ συγκρίσεις πεποίηνται· ταῦτα δέ ἐστιν ἄτομα καὶ ἀμετάβλητα, εἴπερ μὴ μέλλει πάντα εἰς τὸ μὴ ὂν φθαρήσεσθαι, ἀλλ' ἰσχύοντα ὑπομένειν ἐν ταῖς διαλύσεσι τῶν συγκρίσεων, πλήρη τὴν φύσιν ὄντα, οὐκ ἔχοντα ὅπῃ ἢ ὅπως διαλυθήσεται. ὥστε τὰς ἀρχὰς ἀτόμους ἀναγκαῖον εἶναι σωμάτων φύσεις – ΔΛ.Ι.40-41)

β.Πολλαπλές εξηγήσεις
Για κάποια όμως φαινόμενα που είτε συμβαίνουν μακρυά μας όπως π.χ. αυτά που βλέπουμε στον ουρανό (μετέωρα) είτε αυτά που δεν βλέπουμε γιατί συμβαίνουν κάτω από τη γη (όπως οι σεισμοί), δεν μπορούμε να είμαστε εντελώς σίγουροι για την ακριβή αιτία της γενέσεώς τους. Γι αυτό στη περίπτωση αυτή μπορούμε να δίνουμε “πολλαπλή εξήγηση της αιτίας γενέσεως των φαινομένων – πλεοναχήν την λέει ο Επίκουρος - που όμως πρέπει πάντοτε να είναι σύμφωνη με τις αισθήσεις”. (ἀλλὰ ταὐτά γε πλεοναχῆν ἔχει καὶ τῆς γενέσεως αἰτίαν καὶ τῆς οὐσίας ταῖς αἰσθήσεσι σύμφωνον κατηγορίαν ΔΛ.Ι.86). “Αυτά τα φαινόμενα λοιπόν ενδέχεται να γίνονται πολλαπλώς”. (..ταὐτὰ [τα φαινόμενα] γὰρ ἐνδέχεται πλεοναχῶς γίνεσθαι ΔΛ.Ι.87).

-Παράδειγμα πολλαπλών εξηγήσεων από τις οποίες ωστόσο μια είναι αληθινή
Ο Λουκρήτιος μας λέει ότι “για να εξηγήσουμε αυτά τα φαινόμενα δεν αρκεί να αναφέρουμε μια αιτία αλλά πολλές, από τις οποίες ωστόσο μια είναι αληθινή. ...Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για άλλα ζητήματα”. (Sunt aliquot quoque res quarum unam dicere causam non satis est, verum pluris, unde una tamen sit; ..item in multis hoc rebus dicere habemus. Λουκρήτιος - De rerum natura,VI.703 "ΓΙΑ ΤΗΝ ΦΥΣΗ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ”, σελ. 455, εκδόσεις Θύραθεν)
Στην πολλαπλή εξήγηση εμπίπτει το φως της Σελήνης. Η Σελήνη ενδέχεται να έχει το φως από την ίδια, ενδέχεται από τον Ήλιο (ἔτι τε ἐνδέχεται τὴν σελήνην ἐξ ἑαυτῆς ἔχειν τὸ φῶς, ἐνδέχεται δὲ ἀπὸ τοῦ ἡλίου ΔΛ.Ι.95). Το αυτόφωτο ή ετερόφωτο της Σελήνης εξηγούσε το ίδιο φαινόμενο στην εποχή του Επίκουρου, χωρίς να αντιβαίνει στις αισθήσεις (ουκ αντιμαρτύρησις). Σήμερα βέβαια γνωρίζουμε επ' ακριβώς ότι η Σελήνη είναι ετερόφωτη και όχι αυτόφωτη, δηλαδή η εξήγηση της αιτίας αυτής είναι για εμάς τους σύγχρονους μια μοναδική βεβαιότητα (επιμαρτύρησις). Ένα παρόμοιο παράδειγμα είναι αυτό: “Ο κόσμος είναι περιοχή του ουρανού που περιέχει άστρα και γη και όλα τα φαινόμενα.. [η γη] μπορεί να κινείται κυκλικά ή να είναι στάσιμη μπορεί να είναι στρογγυλή ή τρίγωνη ή ενδέχεται να έχει οποιαδήποτε περιγραφή, διότι των φαινομένων αυτών τίποτα δεν αντιμαρτυρείται, σε αυτόν τον κόσμο στον οποίο δεν έχει βρεθεί το όριό του”. (Κόσμος ἐστὶ περιοχή τις οὐρανοῦ, ἄστρα τε καὶ γῆν καὶ πάντα τὰ φαινόμενα περιέχουσα...... ἡ ἐν περιαγομένῳ ἡ ἐκ στάσιν ἔχοντι καὶ στρογγυλήν ἤ τρίγωνον ἤ οἵαν δήποτε περιγραφήν, πανταχῶς γὰρ ἐνδέχεται, τῶν γὰρ φαινομένων οὐδὲν ἀντιμαρτύρει <ἐν> τῷδε τῷ κόσμῳ, ἐν ὧ λῆγον οὔκ ἐστι καταλαβεῖν. - ΔΛ.Ι.88). Σήμερα γνωρίζουμε ότι η γη είναι σφαιρική και κινείται σε τροχιά γύρω από τον ήλιο, δηλαδή η εξήγηση της αιτίας αυτής είναι για εμάς τους σύγχρονους μια μοναδική βεβαιότητα.

-Παράδειγμα πολλαπλών εξηγήσεων που ενδέχεται να οφείλονται σε πολλά αίτια
Ο Επίκουρος λέει ότι: “Η έκλειψη του Ηλίου και της Σελήνης δύναται να συμβαίνει από το σβήσιμο του φωτός, όπως έτσι εμείς βλέπουμε να γίνεται, ή από την παρεμβολή άλλων σωμάτων όπως της γης ή του ουρανού ή άλλων τέτοιων και έτσι παρομοίως να εξετάζουμε τους διαφορετικούς τρόπους εξηγήσεων και να μην θεωρούμε ότι είναι αδύνατον να γίνονται οι συμπτώσεις αυτές” (ουκ αντιμαρτύρησις). (Ἔκλειψις ἡλίου καὶ σελήνης δύναται μὲν γίνεσθαι καὶ κατὰ σβέσιν, καθάπερ καὶ παρ' ἡμῖν τοῦτο θεωρεῖται γινόμενον· καὶ ἤδη κατ' ἐπιπροσθέτησιν ἄλλων τινῶν, ἢ γῆς ἢ οὐρανοῦ ἤ τινος ἑτέρου τοιούτου. καὶ ὧδε τοὺς οἰκείους ἀλλήλοις τρόπους συνθεωρητέον, καὶ τὰς ἅμα συγκυρήσεις τινῶν ὅτι οὐκ ἀδύνατον γίνεσθαι. ΔΛ.Ι.96)
Εδώ ο Επίκουρος με τη φράση “καὶ τὰς ἅμα συγκυρήσεις τινῶν ὅτι οὐκ ἀδύνατον γίνεσθαι” μας οδηγεί στο συμπερασματικό λογισμό ότι δεν είναι αδύνατο (ουκ αντιμαρτύρησις) να έχουμε την γένεση ενός φαινομένου με ταυτόχρονη ύπαρξη πολλαπλών αιτιών.

Συμπέρασμα

Ο Επίκουρος με λόγους και διαλογισμούς μελέτησε εξαντλητικά την φύση του σύμπαντος. Επέμενε στην μελέτη της φύσης γιατί η γνώση αυτή είναι η βάση του ατάραχου βίου που οδηγεί στην αναπόσπαστη απόλαυση της ηδονικής ζωής και την απόκτηση της ευδαιμονίας.
Λέει χαρακτηριστικά ότι “δεν είναι δυνατόν να διαλύει κανείς τους φόβους για τα πιο σημαντικά φαινόμενα όταν δεν γνωρίζει ποια είναι η φύση του σύμπαντος αλλά ερμηνεύει τις υποψίες του για κάτι σύμφωνα με τους μύθους. Επομένως δίχως την μελέτη της φύσης δεν είναι δυνατόν να απολαμβάνει κανείς ακέραιες τις ηδονές”. (Οὐκ ἦν τὸ φοβούμενον λύειν ὑπὲρ τῶν κυριωτάτων μὴ κατειδότα τίς ἡ τοῦ σύμπαντος φύσις, ἀλλ' ὑποπτευόμενόν τι τῶν κατὰ τοὺς μύθους· ὥστε οὐκ ἦν ἄνευ φυσιολογίας ἀκεραίους τὰς ἡδονὰς ἀπολαμβάνειν - ΕΠXII)
Ο Επίκουρος ξεκινά με την διαπίστωση ότι είναι αναγκαία η συμφωνία να είναι φανερή η αρχική σημασία κάθε λέξης. Έτσι δεν θα χρειάζεται καθόλου να προβαίνουμε σε απόδειξη για το τι σημαίνει μια λέξη κάθε φορά που την χρησιμοποιούμε. Χαράζει τα κριτήρια της αλήθειας και δημιουργεί τους τρόπους συλλογισμού με τους οποίους σχηματίζεται πλέον ο επικούρειος λογισμός.
Ο Αθηναίος φιλόσοφος αναδεικνύοντας με τον λογισμό την διατύπωση πολλών πιθανών θεωριών και την αποδοχή εκείνης της θεωρίας που υποστηρίζεται από την εμπειρική επιβεβαίωση ή τη μη αμφισβήτηση των αισθήσεων, έθεσε τις βάσεις της Πειραματικής Επιστήμης.
Ακόμη και σήμερα, η Επιστήμη αυτή τη μεθοδολογία χρησιμοποιεί, με την διατύπωση διάφορων θεωριών αλλά με την αποδοχή ως ορθής αυτής μόνον που υποστηρίζεται από τα πειραματικά δεδομένα παρατήρησης των φαινομένων.
H επικούρεια φιλοσοφία επαληθεύεται τις ημέρες μας από τη σύγχρονη επιστήμη στα περισσότερα σημεία της κι ας πέρασαν 2.300 χρόνια από τότε που Επίκουρος στέριωνε τον Κήπο. Για το λόγο αυτό, η επικούρεια φιλοσοφία με την διαχρονική εξήγηση της φύσης του σύμπαντος οδηγεί και τον σημερινό άνθρωπο με στέρεα βήματα στην αποφυγή των αβάσιμων φόβων που προκαλούν ταραχή. Ακολούθως αναδεικνύει με βεβαιότητα τον σκοπό της ζωής, την ηδονή και μέσω των κατάλληλων προτιμήσεων και αποφυγών, οδηγεί στο ηδέως ζην και τον ευδαίμονα βίο.

Σημειώσεις:
*Η μετάφραση του κειμένου του Λουκρήτιου είναι των Θεόδωρου Αντωνιάδη - Ρούλας Χαμέτη από το βιβλίο Λουκρήτιος - "ΓΙΑ ΤΗΝ ΦΥΣΗ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ” (De rerum natura), εκδόσεις Θύραθεν
Η απόδοση των κειμένων του ΔΛ.Ι.35 έως 83 είναι του φίλου Λεωνίδα Αλεξανδρίδη.

Βιβλιογραφία
-Διογενης Λαέρτιος - Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων - Βιβλίον Ι'
-ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ – www.epicuros.gr
-Λουκρήτιος, "ΓΙΑ ΤΗΝ ΦΥΣΗ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ” - De rerum natura, εκδόσεις Θύραθεν
-Επίκουρου Προσφώνησις – www.epicuros.gr
-Usener – Epicurea εκδόσεις Cambridge
-ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΑΠΑΝΤΑ - αποσπ. 10.30 έως 10.34 - ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΚΤΟΣ
-ΣΕΞΤΟΣ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ - ΠΡΟΣ ΛΟΓΙΚΟΥΣ Α- ΣΕΛ 163 έως 171 - ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΚΤΟΣ
-ΣΕΞΤΟΣ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ - ΠΡΟΣ ΗΘΙΚΟΥΣ - αποσπ. 11.169 - ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΚΤΟΣ
-Η ΛΟΓΟΚΡΑΤΙΑ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ -GABAUDE ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ (σελ 39 έως 63 κεφάλαιο ΚΑΝΟΝΙΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑ) -Ο ΕΠΙΚΟΥΡΙΣΜΟΣ- JEAN BRUN - Mετάφραση : ΑΡΧΙΜΗΔΗΣ ΠΟΛΕΜΗΣ - (σελ30 έως 49, κεφάλαιο ΤΟ ΚΑΝΟΝΙΚΟΝ) - ΕΚΔΟΣΕΙΣ :ΔΙΑΔΑΛΟΣ- ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ(2008)
-ΑΤΟΜΑ, ΗΔΟΝΗ, ΑΡΕΤΗ - KOEN - Mετάφραση : ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ - (σελ47 έως 73 κεφάλαιο ΤΟ ΤΕΤΡΑΚΡΙΤΗΡΙΟ) - ΕΚΔΟΣΕΙΣ : ΘΥΡΑΘΕΝ
-Ο ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ - E. ANDERSON - Mετάφραση : ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ (σελ93 έως 113 κεφάλαιο Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΩΝ ΑΙΣΘΗΣΕΩΝ ΚΑΙ Ο ΚΑΝΩΝ) - ΕΚΔΟΣΕΙΣ : ΘΥΡΑΘΕΝ
-ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ, Η ΑΛΗΘΙΝΗ ΟΨΗ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ - Καθηγητής Χ.ΘΕΟΔΩΡΙΔΗΣ - (σελ293 έως 301 Η ΚΑΝΟΝΙΚΗ) - ΕΚΔΟΣΕΙΣ : ΕΣΤΙΑ
-ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ, ΗΘΙΚΗ - Mετάφραση, εισαγωγή, σχόλια: ΓΙΩΡΓΟΣ ΖΩΓΡΑΦΙΔΗΣ - ΕΚΔΟΣΕΙΣ : ΕΞΑΝΤΑΣ
-Πρακτικά 1ου Πανελλήνιου Συμποσίου Επικούρειας Φιλοσοφίας - Κανών: Η αναζήτηση της αλήθειας του Γιώργου Μπακογιάννη - ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΒΕΡΕΤΤΑ
-Πρακτικά 2ου Πανελλήνιου Συμποσίου Επικούρειας Φιλοσοφίας - Κανών: Η βάση της επιστημονικής μεθόδου, του Χρήστου Γιαπιτζάκη - ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΗΠΟΣ
-Πρακτικά 5ου Πανελλήνιου Συμποσίου Επικούρειας Φιλοσοφίας - Σκέψεις πάνω στην επικούρεια θεώρηση/κριτική των μαθηματικών του Μιχάλη Αριστείδου - ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΗΠΟΣ

www.epicuros.gr - Ενημέρωση, Απρίλιος 2016

.......................