Η Επικούρεια φιλοσοφία στο Ερκουλάνεουμ

Γιώργος Καραμανώλης

Πρώτη δημοσίευση, ΔΕΥΤΕΡΟ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ, Πρακτικά (2012), Έκδοση των Φίλων Επικούρειας Φιλοσοφίας “Κήπος”

Ο Γιώργος Καραμανώλης είναι Επίκουρος Καθηγητής Αρχαίας Φιλοσοφίας. Έχει διατελέσει Ερευνητής στο Κέντρο Μελέτης των επικούρειων παπύρων του Herculaneum στη Νάπολη, Διδάσκων Αρχαίας Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, Λέκτορας Αρχαίας Φιλοσοφίας, New College, Oxford, Eπισκέπτης Καθηγητής στο Rennmin University του Πεκίνου. Έχει συγγράψει μεταξύ άλλων το βιβλίο “ΦΙΛΟΔΗΜΟΣ – ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ - Η ΠΟΙΗΣΗ ΕΝΟΣ ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΠΥΡΟΙ ΤΟΥ HERCULANEUM (εκδόσεις Θύραθεν).

Εισαγωγή

Το Ηράκλειο (Herculaneum, Ερκουλάνεουμ) ήταν μια παραθαλάσσια πόλη δέκα περίπου χιλιόμετρα νότια της Νεάπολης της Ιταλίας, ενώ η γειτονική της Πομπηΐα βρισκόταν στο εσωτερικό. Σήμερα κανείς δεν μπορεί να το καταλάβει αυτό, διότι το έδαφος που βρίσκεται το σύγχρονο Ηράκλειο (Ercolano, Ερκολάνο) έχει προσχωθεί λόγω της έκρηξης του Βεζουβίου. Στην αρχαιότητα το Ηράκλειο ήταν σπουδαίο παραθαλάσσιο θέρετρο στο οποίο διάσημοι Ρωμαίοι πολιτικοί και αξιωματούχοι είχαν τις θερινές τους επαύλεις, δηλαδή ήταν αυτό που ονόμαζαν οι Λατίνοι «βίλες».
Οι δύο πόλεις Πομπηΐα και Ηράκλειο καταστράφηκαν το 79 μ.Χ. από την έκρηξη του Βεζουβίου και θάφτηκαν κάτω από τόνους λάβας. Έτσι, δεν ήταν αναγνωρίσιμος ο τόπος μέχρι τον 18ο αιώνα αφού είχαν σηκωθεί ολόκληροι λόφοι εξ αιτίας του ηφαιστείου στα μέρη εκείνα. Δεν ήξερε κανείς που ήταν στην αρχαιότητα η Πομπηΐα και το Ηράκλειο μέχρι το 1710 που ένας εργάτης έσκαψε τυχαία και βρήκε ότι στο υπέδαφος υπήρχε κάποια αρχαία ρωμαϊκή πόλη.
Εκείνη την εποχή στη Νεάπολη κυβερνούσε η Γαλλοϊσπανική δυναστεία των Βουρβώνων. Η αρχαιολογία προσφέρει κάποιο κύρος στις εξουσίες και ο Κάρολος ο Ε΄ των Βουρβώνων αντιλήφθηκε αμέσως την πιθανή σημασία των αρχαιοτήτων και έδωσε διαταγή να αρχίσουν ανασκαφές. Αξίζει να σκεφτεί κάποιος ότι το 1748 που αρχίζουν οι ανασκαφές στη Πομπηΐα και το Ηράκλειο δεν έχουν γίνει ποτέ πριν ανασκαφές σε αρχαιορωμαϊκά μνημεία. Με μία έννοια δεν ξέρουν τι θα πει ανασκαφή. Από αρχαιολογική άποψη ήταν κάτι το πρωτοποριακό διότι δεν υπήρχαν αρχαιολόγοι να επιβλέψουν τέτοιου είδους εργασίες. Αυτός που ανέλαβε την ανασκαφή και των δύο πόλεων ήταν ένας στρατιωτικός μηχανικός, που επέλεξε να σκάψει φτιάχνοντας τούνελ. Έτσι, αποκαλύφτηκε το Ηράκλειο, που είναι επισκέψιμο σήμερα, και περιλαμβάνει μια σειρά από σπίτια, μαγαζιά, θερμοπωλεία και ιερά. Φυσικά, ένα μέρος της πόλης παραμένει θαμμένο ακόμα επειδή ακριβώς από πάνω του υπάρχει κτισμένη η σύγχρονη πόλη.

Η βίλα των παπύρων

Λίγο έξω από το Ηράκλειο ανακαλύφθηκε μία έπαυλη, η οποία ονομάστηκε βίλα των παπύρων. Στην αρχαιότητα αυτή η βίλα ήταν παραθαλάσσια και είχε απίθανη θέα. Πρόκειται για μια εξαιρετικά εντυπωσιακή έπαυλη τριών επιπέδων με 253 μέτρα μήκος και 55 μέτρα φάρδος. Στο πρότυπό της κατασκευάστηκε πριν τριάντα χρόνια το μουσείο Γκετύ στην Καλιφόρνια των ΗΠΑ.
Η βίλα είχε ένα τεράστιο περιστύλιο με 10Χ24 κολόνες. Στο εσωτερικό της υπήρχαν πολύ όμορφα ψηφιδωτά, υπέροχα μωσαϊκά, και μία σειρά από αγάλματα φιλοσόφων, ρητόρων, πολιτικών και καλλιτεχνών. Αυτά όλα υποδεικνύουν ότι ο ιδιοκτήτης της βίλας είχε μια μεγάλη παιδεία εκτός φυσικά και από μεγάλο πλούτο που είχε. Τα περισσότερα από τα εντυπωσιακά αντικείμενα, που ανακαλύφθηκαν στη βίλα όταν έγινε η ανασκαφή, σήμερα φιλοξενούνται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Νεάπολης γεμίζοντας μία σειρά από αίθουσες.
Είναι κατανοητό ότι η Πομπηία και το Ηράκλειο είναι έως σήμερα οι πιο σημαντικές πηγές που έχουμε για να καταλάβουμε τη ρωμαϊκή αρχιτεκτονική, τις διάφορες τεχνοτροπίες της ρωμαϊκής ζωγραφικής, τα ρωμαϊκά μωσαϊκά, και γενικότερα τη ρωμαϊκή τέχνη. Χαρακτηριστικά παραδείγματα από όλα αυτά βρέθηκαν και σε άλλα οικήματα, αλλά ειδικότερα εκείνα που βρέθηκαν στη βίλα των παπύρων ήταν πραγματικά πολύ εντυπωσιακά.
Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλοί από τους εργάτες που πρωτομπήκαν στη βίλα το 1752 πέθαναν από αναθυμιάσεις αερίων. Υπήρχαν εγκλωβισμένα αέρια από την εποχή που εξερράγη το ηφαίστειο του Βεζούβιου και γι’ αυτό το λόγο οι ανασκαφές σταμάτησαν για δύο χρόνια και δεν ολοκληρώθηκαν ποτέ. Αν πάει κανείς σήμερα στο Ηράκλειο θα δει ότι οι ανασκαφές είναι ημιτελείς. Πριν σταματήσουν τις εργασίες στην έπαυλη όμως, βρέθηκε σε αυτήν μία σειρά από εκατοντάδες παπυρικούς κυλίνδρους. Για το λόγο αυτό, η έπαυλη του Ηράκλειου ονομάστηκε βίλα των παπύρων.

Οι απανθρακωμένοι πάπυροι

Όταν βρήκαν τους πρώτους απανθρακωμένους παπύρους, οι άνθρωποι δεν κατάλαβαν περί τίνος πρόκειται. Νόμιζαν ότι είναι καρβουνιασμένο ξύλο και βέβαια κάπως έτσι είναι στην πραγματικότητα.
Ο πάπυρος είναι οργανικό υλικό το οποίο υπέστη ατελή καύση, όπως θα λέγαμε στη χημική ορολογία, και δεν αποτεφρώθηκε αλλά απανθρακώθηκε, με αποτέλεσμα να μείνει ένα κάρβουνο. Οι θερμοκρασίες οι οποίες αναπτύχθηκαν στην έκρηξη του ηφαιστείου ήταν 320-340 βαθμοί Κελσίου, οπότε πέθανε κάθε μορφή ζωής αλλά ταυτόχρονα απανθρακώθηκε το παπυρικό υλικό και κατά κάποιο τρόπο διατηρήθηκε. Αν είχε καεί πλήρως και δεν είχε υποστεί αυτή την ατελή καύση, δεν θα διατηρούνταν.
Αξίζει να υπογραμμιστεί ότι οι πάπυροι του Ηρακλείου είναι, εκτός από μία μοναδική εξαίρεση, οι μόνοι πάπυροι που έχουν ανακαλυφθεί σε Ευρωπαϊκό έδαφος. Η εξαίρεση είναι ο πάπυρος που βρέθηκε στο Δερβένι, λίγο έξω από την Θεσσαλονίκη. Εικάζουμε ότι βρισκόταν στον τάφο ενός στρατιώτη, τον οποίον τον απανθράκωσαν και κάηκε ταυτόχρονα και ο πάπυρος που τον συνόδευε στην άλλη ζωή. Όλοι οι άλλοι πάπυροι που υπήρχαν στην Ελλάδα και στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία χάθηκαν, ακριβώς επειδή το κλίμα σ’ αυτές τις χώρες είναι πολύ υγρό. Οπότε η απανθράκωση ήταν αυτή που συνετέλεσε στη διατήρηση των παπύρων του Ηρακλείου και του Δερβενιού. Χωρίς την απανθράκωση δεν θα μπορούσαν να διατηρηθούν. Για λόγους φυσικούς και χημικούς οι πάπυροι που βρέθηκαν στο Ηράκλειο δεν έχουν όλοι τον ίδιο βαθμό απανθράκωσης.

Απανθρακωμένος πάπυρος από το Ερκολάνο

Πρόκειται για παπυρικά κείμενα που έχουν την μορφή ρολού και έπαθαν διάφορες βλάβες, έχουν προσμίξεις από διάφορα χημικά υλικά και έχουν φυσικά συρρικνωθεί. Μπορούν όμως να διακριθούν κάποια δομικά στοιχεία των παπύρων, όπως είναι ο οβελός, το ξυλάκι που περνούσαν μέσα από το ρολό. Έτσι, τελικά έγινε αντιληπτό ότι αυτά τα κάρβουνα με το περίεργο σχήμα ήταν πάπυροι.
Το βασικό πρόβλημα αυτών των αντικειμένων ήταν το πώς να ξετυλιχθούν. Αρχικά, ο Παντέρνι, ο πρώτος διευθυντής του Μουσείου του Ερκολάνο, στο οποίο ανατέθηκε και η φύλαξη των παπύρων, σκέφτηκε να τους ανοίξει κόβοντάς τους στη μέση. Με αυτό τον τρόπο προέκυπταν δύο ημικυλιδρικά κομμάτια, που ήταν εφικτό να διαβαστούν, αλλά έτσι χανόταν η σειρά του κειμένου. Έτσι, για πάρα πολλούς παπύρους που άνοιξε ο Παντέρνι υπάρχουν διαθέσιμα σήμερα μικρά τμήματα σε ανακατωμένη σειρά, κολλημένα σε ένα ξύλινο ή πλαστικό σκελετό. Αλλά θα πρέπει απ’ αυτά τα τμήματα να συντεθεί ένα κείμενο. Το πρόβλημα αυτό έγινε αντιληπτό όταν οι άνθρωποι άρχισαν να διαβάζουν αυτά τα κομμάτια και δεν μπορούσαν να καταλάβουν την σειρά του κειμένου. Έως ότου πριν 15 χρόνια έγινε σαφές ότι θα έπρεπε να διαβαστούν τα τμήματα σε αντίστροφη σειρά απ’ αυτήν την οποία είχαν ξεδιπλωθεί. Αυτή ήταν η πρώτη μέθοδος ξετυλίγματος των παπύρων, η οποία ήταν κάπως χοντροκομμένη.
Στη συνέχεια κάλεσαν από το Βατικανό το μοναχό Πιάτζιο, ο οποίος είχε κάποια γνώση για τη διατήρηση παπύρων. Ο Πιάτζιο εφηύρε μία μηχανή με την οποία προσπαθούσε να το ξεδιπλώσει χωρίς να κόψει ή να καταστρέψει το ρολό. Και αυτό το πέτυχε ως ένα βαθμό, γιατί πολλά ρολά ήταν αρκετά χαλαρά και πολλά ανοίχτηκαν χωρίς ιδιαίτερες απώλειες. Αν πάει κάποιος στη Βιβλιοθήκη της Νεάπολης στην Ιταλία, θα δει τα αποτελέσματα αυτών των μεθόδων του ανοίγματος των παπυρικών ρολών. Δεν θα βρει τους παπυρικούς κυλίνδρους όπως ήταν αρχικά, αλλά θα βρει τα αποτελέσματα του ενός τρόπου ανοίγματος ή του άλλου τρόπου ανοίγματος. Και θα βρει κομμάτια τα οποία πολλές φορές δεν έχουν μπει στην σωστή σειρά, αλλά έχουν ανακατευθεί. Και όλα αυτά συμβάλλουν σε μία χαοτική κατάσταση, η οποία είναι τέτοια που δεν μπορούμε να υπολογίσουμε ούτε πόσα παπυρικά ρολά βρέθηκαν.
Υπάρχουν μερικοί πάπυροι με μεγάλο βαθμό απανθράκωσης που διατηρούνται μέχρι σήμερα επειδή δεν υπάρχει ελπίδα τουλάχιστον με τις σημερινές μεθόδους να ανοίξουν. Ωστόσο ακόμη και αυτοί που έχουν ανοίξει παρουσιάζουν μεγάλο βαθμό δυσκολίας να διαβαστούν. Ο τρόπος που μέχρι πρόσφατα διαβάζονταν από τους επιστήμονες ήταν με μικροσκόπια φωτονικά, που δουλεύουν με ένα ορισμένο φάσμα φωτός. Μια νέα πολλά υποσχόμενη μέθοδος είναι η ονομαζόμενη Εμ-σάιτ (M-sight), που χρησιμοποιεί μεθοδολογία φασματοφωτομέτρου μάζας με την οποία οι ερευνητές πειραματίζονται με το φάσμα φωτός. Προσπαθούν να δούν ποιο φάσμα φωτός απορροφά καλύτερα η μελάνη και φωτογραφίζουν σε συγκεκριμένο μήκος κύματος φωτός ανάλογα με την καθαρότερη αντίθεση της μελάνης σε σχέση με τον πάπυρο. Αυτή η μέθοδος έχει δώσει πολύ καλύτερα αποτελέσματα. Είναι συναρπαστική η δυνατότητα να μπορούν να διαβαστούν περισσότερα κείμενα.

Τα κείμενα των παπύρων

Όταν οι πάπυροι βρέθηκαν το 1754 και μεταφέρθηκαν στο παλάτι του Καρόλου του Ε΄ υπήρχε ένα τεράστιο ενδιαφέρον και μεγάλη περιέργεια απ’ όλον τον μορφωμένο κόσμο της εποχής για να μάθει τι είδους αρχαία κείμενα περιείχαν. Πολλοί ήλπιζαν ότι τα έργα αυτά θα ήταν έργα λογοτεχνίας. Τελικά αποδείχθηκε ότι τα έργα αυτά είναι έργα φιλοσοφίας. Και μάλιστα μιας ιδιαίτερης φιλοσοφικής σχολής, της φιλοσοφικής σχολής του Επίκουρου.

Η επικούρεια τετραφάρμακος – Φιλόδημος, ΠΡΟΣ ΣΟΦΙΣΤΑΣ IV

Ο πρώτος κύλινδρος που ξετυλίχθηκε, και ένας από τους καλύτερα διατηρημένους, ήταν ένας πάπυρος με ένα έργο του Φιλόδημου με τον τίτλο «Περί μουσικής». Σήμερα μπορεί να τον δει κανείς στη Διεύθυνση των Ερκολανικών Παπύρων στη Βιβλιοθήκη της Νεάπολης (Officina dei Papiri Ercolanesi, Biblioteca Nazionale Vittorio Emanuele III). Έχει ανοίξει ολόκληρο το παπυρικό ρολό και έτσι είναι γνωστή η δομή του αρχαίου βιβλίου, η οποία έχει διαφορές από τη δομή του σύγχρονου βιβλίου. Μια από τις ιδιομορφίες του αρχαίου βιβλίου ήταν ότι ο τίτλος του βρισκόταν συνήθως στο τέλος του. Κάποιες φορές ήταν και στην αρχή αλλά στο τέλος ήταν σίγουρα.
Αξίζει να σημειωθεί ότι τους παπύρους έγραφαν επαγγελματίες γραφείς μ’ έναν συγκεκριμένο τρόπο. Έγραφαν σε στήλες (που λέγονταν «σελίδες» στα αρχαία ελληνικά), όπως είναι οι στήλες στις σημερινές εφημερίδες. Οι στήλες των παπύρων είχαν πάντοτε το ίδιο συγκεκριμένο μήκος. Ο λόγος που είχαν το ίδιο μήκος και υπήρχε ένα σταθερό κενό ανάμεσά τους ήταν για να ξέρει ο γραφέας πόσο έγραφε επειδή ανάλογα με τον αριθμό των στηλών που έγραφε θα πληρωνόταν. Επιπλέον, σε κάθε μεσοδιάστημα δίπλα στις στήλες ο γραφέας έβαζε κάποια σημάδια για να γνωρίζει πόσο έγραψε, που ονομάζονται στιχομετρικά σημεία. Για πολύν καιρό οι ερευνητές δεν γνώριζαν το σκοπό αυτών των σημείων, αλλά τώρα χρησιμοποιούνται για την ακριβέστερη ανασυγκρότηση των παπύρων.

Η επικούρεια κοινότητα της βίλας

Η συντριπτική πλειοψηφία των βιβλίων (99%) που έχουν βρεθεί στους παπύρους είναι έργα Επικουρείων φιλοσόφων, λίγα είναι έργα Στωικών φιλοσόφων και ελάχιστα λογοτεχνικά, όπως π.χ. ένα ποιητικό έργο για τη ναυμαχία στο Άκτιο το 45 π.Χ. Μια πρώτη ερώτηση που είχαν όσοι αρχικά ερεύνησαν τους παπύρους ήταν τι βιβλιοθήκη ανθρώπου μορφωμένου ήταν αυτή, που δεν περιελάμβανε Όμηρο, Σοφοκλή ή Οράτιο.
Υπάρχουν ενδείξεις που υποστηρίζουν ότι η βιβλιοθήκη αυτή οργανώθηκε από τον Επικούρειο φιλόσοφο Φιλόδημο τον Γαδαρηνό. Ο Φιλόδημος ήταν ο συγγραφέας πολλών έργων της βιβλιοθήκης, αλλά και φιλοξενούμενος του ιδιοκτήτη της βίλας και πεθερού του Ιούλιου Καίσαρα, που ονομαζόταν Καλπούρνιος Πείσων Καισονίνος. Ο Κικέρων σ’ ένα έργο του ενάντια στον Πείσωνα ρίχνει κάποιο φως σ’ αυτά που διαπιστώσαμε μέσα από τους παπύρους. Μιλάει για τον Πείσωνα, ο οποίος ήταν πολιτικός του αντίπαλος, αλλά και για τον αυλικό σύμβουλό του Φιλόδημο. Γράφει ότι:
«είναι ένας Έλληνας ο οποίος ζει μαζί με τον Πείσωνα. Και για να πω την αλήθεια είναι αρκετά ανθρώπινος, αρκετά ευγενής. Και όχι μόνο αυτό, αλλά ο άνθρωπος για τον οποίο μιλώ δεν ασχολείται μόνο με την φιλοσοφία, αλλά και με ενασχολήσεις περί τέχνης, για τις οποίες οι Επικούρειοι συνήθως αδιαφορούν. Αυτός λοιπόν ο άνθρωπος έχει γράψει ποιήματα τα οποία είναι όμορφα, έξυπνα, με κάποια φινέτσα και με κάποια τέχνη. Και δεν μπορούν να γίνουν ομορφότερα».
Αυτός λοιπόν είναι ο φίλος μας ο Φιλόδημος για τον οποίον μέχρι την ανακάλυψη των παπύρων ξέραμε ότι είχε γράψει 26 επιγράμματα, που έχουν διασωθεί στην Παλατιανή Ανθολογία.
Ο Φιλόδημος πρέπει να ήταν ένας άνθρωπος ταλαντούχος και είναι όντως εντυπωσιακό το ότι μιλά θετικά για αυτόν ο Κικέρων σε ένα έργο του πολεμικό ενάντια στον Πείσωνα, τον προστάτη και χρηματοδότη του Επικούρειου φιλοσόφου.
Υπάρχουν αρκετοί λόγοι που υποστηρίζουν ότι ο Πείσων ήταν ο ιδιοκτήτης της βίλας των παπύρων. Ο ίδιος ο Φιλόδημος γράφει σε επιγράμματά του ότι ετοιμάζει δείπνο και προσκαλεί τον Πείσωνα. Ακόμη, σ’ ένα έργο του που σώθηκε σε πάπυρο, με τον τίτλο «Περί του αγαθού ηγεμόνα σύμφωνα με τον Όμηρο», ο φιλόσοφος απευθύνεται στον Πείσωνα και το αφιερώνει σ’ αυτόν. Αυτοί και άλλοι λόγοι δείχνουν ότι ο ιδιοκτήτης της βίλας ήταν ο Πείσων, ένας άνθρωπος με μεγάλη δύναμη και πολιτικός αντίπαλος του Κικέρωνα την εποχή εκείνη του 1ου π.Χ. αιώνα. Γνωρίζουμε ότι ο Φιλόδημος έζησε από το 110 έως το 40 π.Χ. και ο Κικέρων έγραψε το πολεμικό έργο του το 50 π.Χ. Οπότε εκείνη την εποχή ο Πείσων είναι ο ιδιοκτήτης της βίλας και επιπλέον έχει εκεί υπό την προστασία του όχι μόνο το Φιλόδημο αλλά και μια Επικούρεια κοινότητα, που έχει σχέση με άλλες Επικούρειες κοινότητες.
Ένα κείμενο αναφέρει το πώς κάποιοι «ήρθαν από την Νεάπολη με τον αγαπητό Σείρωνα», που τον γνωρίζουμε από άλλες πηγές ότι ήταν ηγέτης μιας άλλης Επικούρειας κοινότητας, «για να συζητήσουν με τους φίλους στο Ηράκλειο». Αυτό υποδεικνύει ότι στο Ηράκλειο δεν υπάρχει μόνο ένας Επικούρειος, ο Φιλόδημος, αλλά υπάρχει μια ολόκληρη Επικούρεια κοινότητα. Και όχι μόνο αυτό, αλλά υπάρχει μία Επικούρεια κοινότητα η οποία έχει σχέση με άλλες Επικούρειες κοινότητες, όπως για παράδειγμα της Νεάπολης ή της Ρώμης. Γνωρίζουμε από έναν πάπυρο, που βρίσκεται στη βιβλιοθήκη του Παρισιού επειδή είχε δοθεί ως δώρο στον Ναπολέοντα (εκείνη την εποχή δεν υπήρχε αίσθηση της αρχαιολογικής σημασίας αυτών των αντικειμένων), ότι ο Φιλόδημος αναφέρει κάποια ονόματα: τον Βιργίλιο, τον Πλότιο, τον Βάριο, τον Κοϊντίλιο, και τον Ναυσικράτη. Όλοι αυτοί είναι Επικούρειοι που τους γνωρίζουμε από τα κείμενα του Ρωμαίου ποιητή Ορατίου, αφού ήταν και ο ίδιος μέλος μιας τέτοιας Επικούρειας κοινότητας. Ο Βάριος για παράδειγμα είναι ένας σημαντικός Ρωμαίος γραμματικός, ένας από τους διανοούμενους εκείνης της εποχής. Ο Βιργίλιος και ο Οράτιος έγιναν αργότερα οι πιο διάσημοι ποιητές της Ρώμης. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι γνωρίζονται και συζητούν μεταξύ τους. Είναι εκπρόσωποι ενός ολόκληρου πνευματικού κόσμου, στον οποίο συμμετέχουν πραγματικοί φιλόσοφοι, πολιτικοί και ποιητές.

Τα επικούρεια βιβλία

Το περιεχόμενο των παπύρων, που έχουν ανοιχθεί, έχουν μελετηθεί και έχουν εκδοθεί, περιλαμβάνει φιλοσοφικά έργα ηθικής, λογικής, φυσικής, έργα ποιητικής και ιστορίας της φιλοσοφίας. Τα έργα λογικής (όπως το «Περί σημείων» του Φιλόδημου) δεν αφορούν την έννοια της φορμαλιστικής λογικής του Αριστοτέλη ή των Στωικών, αλλά είναι έργα γνωσιολογίας. Αφορούν ένα από τα βασικά θέματα της φιλοσοφίας του Επίκουρου, το Κανονικόν, δηλαδή πώς γνωρίζουμε την εξωτερική πραγματικότητα.
Τα περισσότερα έργα όμως που έχουν βρεθεί αφορούν την ηθική και τις τέχνες. Ως γνωστόν, η ηθική είναι το πιο σημαντικό κομμάτι της Επικούρειας φιλοσοφίας αλλά και της επιστολικής φιλοσοφίας. Αφορά στο πώς θα πρέπει να ζει κανείς με δεδομένη την αντίληψη που έχει για τον κόσμο. Περιλαμβάνουν έργα με τίτλους «Περί αρετών και των αντικειμένων κακιών», «Περί παρρησίας», «Περί ηθών και βίων», «Περί οργής», «Περί θανάτου», «Περί Θεών». Έχουν βρεθεί και κείμενα από το περίφημο έργο του Επίκουρου «Περί φύσεως», το οποίο το θεωρούσαμε χαμένο. Ακόμα, βρέθηκε ένα άγνωστο κείμενο του Δημήτριου του Λάκωνος, ενός Επικούρειου φιλοσόφου του 2ου π.Χ. αιώνα, ο οποίος ερμηνεύει τον Επίκουρο.
Είναι σαφές ότι από τα βασικά πράγματα που έκαναν οι Επικούρειοι ήταν να εξηγούν τα κείμενα του Επίκουρου και των πρώτων Επικουρείων, προσπαθώντας να φωτίσουν αυτήν την φιλοσοφία. Και φυσικά μεταξύ τους διαφωνούσαν σε κάποια ζητήματα. Βρέθηκε ένα από τα γνωστότερα και πιο σημαντικά έργα του Φιλοδήμου, το «Περί ευσεβείας». Σε αυτό το έργο ο Φιλόδημος προσπαθεί να αντικρούσει τη βασική κατηγορία που υπήρχε εναντίον των Επικουρείων εκείνη την εποχή ότι δεν πίστευαν στην ύπαρξη Θεών και ότι ήταν άθεοι. Αυτό που γράφει ο Επικούρειος φιλόσοφος σ’ αυτό το έργο είναι το αντίθετο. Οι Επικούρειοι παραδέχονται τους Θεούς, όμως, έχουν μία συγκεκριμένη άποψη γι’ αυτούς που μπορεί να μην συμφωνεί με την άποψη των άλλων ανθρώπων, αλλά δεν σημαίνει ότι είναι αθεϊστική άποψη. Η διαφορά είναι ότι για τους Επικούρειους οι Θεοί δεν παρεμβαίνουν στη λειτουργία του σύμπαντος και στα ανθρώπινα πράγματα.
Ένα παπυρικό κείμενο που βρέθηκε περιέχει μια ιστορία της Ακαδημίας του Πλάτωνα. Μια από τις γνώσεις που έχουμε για την διαδοχή των φιλοσόφων στην Ακαδημία έρχεται απ’ αυτό το έργο. Προφανώς, οι άνθρωποι της Επικούρειας κοινότητας είχαν και ιστορικοφιλοσοφικά ενδιαφέροντα. Ήθελαν να γνωρίζουν τι έκαναν και οι άλλες φιλοσοφικές σχολές και μάλιστα με κάποια ακρίβεια.
Ακόμα ένα από τα σημαντικά έργα του Φιλόδημου είναι το «Περί μουσικής» σε οκτώ βιβλία, δηλαδή σε οκτώ παπυρικά ρολά. Ένα παπυρικό ρολό δεν αντιστοιχεί σε ένα σύγχρονο βιβλίο, που αποτελείται π.χ. από 50 σελίδες, από 100 σελίδες ή από 500 σελίδες.
Το παπυρικό ρολό έχει ένα ορισμένο μήκος γραφής, που είναι συνήθως ανάμεσα σε 6-10 μέτρα. Ένα παπυρικό ρολό περιέχει ένα ορισμένο φορτίο και δεν μπορεί συμπεριλάβει ολόκληρο π.χ. το έργο του Θουκυδίδη. Το «Περί μουσικής» του Φιλόδημου είναι γραμμένο σε οκτώ παπυρικά ρολά, δηλαδή είναι έργο με αρκετά μεγάλο μέγεθος.
Το ερώτημα είναι για ποιον λόγο ο Επικούρειος φιλόσοφος έγραψε ένα τόσο μακροσκελές έργο περί μουσικής. Φαίνεται ότι υπήρχε εκείνη την εποχή μια έντονη συζήτηση για το ρόλο που παίζουν οι τέχνες, μεταξύ διανοουμένων διάφορων ειδικοτήτων, φιλοσόφων, καλλιτεχνών, ποιητών και πολιτικών. Αυτό ακριβώς το ζήτημα φωτίζουν οι πάπυροι. Τι θα πει καλή τέχνη, καλή μουσική, καλή ποίηση. Σ’ αυτές τις Επικούρειες κοινότητες του Ηράκλειου ή της Νεάπολης μαζεύονταν άνθρωποι με διαφορετικές αντιλήψεις και συζητούσαν τέτοιου είδους θέματα. Γνωρίζουμε από τους παπύρους αυτούς ότι σε κάποιες περιπτώσεις διαφωνούσαν. Μια χαρακτηριστική διαφωνία για την τέχνη ήταν εάν η ποίηση ή η μουσική έχουν αξία για τον παιδαγωγικό ή για τον ηθικό ρόλο που παίζουν ή ακραιφνώς για τον αισθητικό. Τι είναι αυτό που κάνει την ποίηση ή τη μουσική καλή; Είναι η φόρμα ή το περιεχόμενο; Ο Φιλόδημος επιλέγει να πάρει μία θέση ανάμεσα σε δύο στρατόπεδα. Υπήρχαν εκείνοι που έλεγαν πως η ποίηση ή η μουσική είναι καλή στο βαθμό που μας ηρεμεί και μας ξεκουράζει ανεξάρτητα από το περιεχόμενο που έχει, ανεξάρτητα από το τι λέει ή σειρά των φράσεων ή των μουσικών τόνων, που παίζουν κάποιο ρόλο άλογο στο πώς εμείς ανταποκρινόμαστε σ’ αυτά. Υπήρχαν και οι άλλοι με την διανοουμενίστικη άποψη ότι οι τέχνες είναι καλές στο βαθμό που μας μαθαίνουν κάτι για τον κόσμο και που μας ψυχαγωγούν μ’ ένα συγκεκριμένο τρόπο. Ο Φιλόδημος παίρνει μία στάση ανάμεσα στις δύο θέσεις και λέει ότι αυτός ο τρόπος ο διανοουμενίστικος και ο ηθικοπαιδαγωγικός δεν προσιδιάζει στον τρόπο γραφής της ποίησης και δεν είναι τρόπος που κάνει καλή την μουσική. Αυτή είναι λειτουργία της φιλοσοφίας και όχι της τέχνης. Αυτός που είναι ο στόχος της ποίησης ή της μουσικής είναι να υπάρχει μία αρμονία ανάμεσα στη μορφή και στο περιεχόμενο, έτσι ώστε να μην υπάρχει μία έλλειψη ισορροπίας ανάμεσα στα δύο. Επίσης, ένας δεύτερος λόγος που κάνει την ποίηση ή τη μουσική αξιόλογες είναι το να μπορούν να είναι προσβάσιμες όχι μόνο στους σοφούς αλλά σε όσο το δυνατό μεγαλύτερη κλίμακα ανθρώπων.
Αντιλαμβάνεται κανείς ότι η φιλοσοφία στην αρχαιότητα και ειδικά στην εποχή που ζει ο Φιλόδημος και δραστηριοποιείται στην βίλα (περίπου 60-50 π.Χ.) δεν περιλαμβάνει μόνο αυτό που θεωρούμε σήμερα φιλοσοφία, αλλά και συζητήσεις αισθητικού τύπου και καλλιτεχνικού τύπου. Περιλαμβάνει δηλαδή συζητήσεις που ανήκουν στο γενικότερο εύρος που θα ονομάζαμε σήμερα παιδεία.

Επίλογος

Αξίζει να σημειωθεί ότι η συντριπτική πλειοψηφία των έργων, τα οποία βρέθηκαν στη βιβλιοθήκη της βίλας των παπύρων στο Ηράκλειο, είναι έργα ελληνικά. Αυτό είναι εκ πρώτης όψεως περίεργο με δεδομένο ότι οι άνθρωποι οι οποίοι ζούσαν εκεί δεν είχαν ως μητρική γλώσσα τα ελληνικά. Όμως, εκείνη την εποχή τα ελληνικά ήταν η γλώσσα του πνεύματος, η γλώσσα της φιλοσοφίας. Ήταν φυσικό τα φιλοσοφικά έργα να γράφονται στα ελληνικά. Βέβαια, υπάρχουν και λίγα παπυρικά αποσπάσματα στα λατινικά. Αυτά είναι περίπου εξήντα αποσπάσματα, που αντιστοιχούσαν σε λίγα έργα, τα περισσότερα από τα οποία δεν ήταν φιλοσοφικά αλλά λογοτεχνικά, με την εξαίρεση του σπουδαίου φιλοσοφικού ποιήματος του Λουκρήτιου «Περί της φύσεως των πραγμάτων». Βέβαια, αυτά γνωρίζουμε έως τώρα και ίσως στο μέλλον να μάθουμε περισσότερα, επειδή η βίλα των παπύρων ακόμη δεν έχει ανασκαφεί ολόκληρη.

Βιβλιογραφία

-Φιλόδημος: Τα Επιγράμματα – Η Ποίηση ενός Επικούρειου. Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια: Γ.Ε. Καραμανώλης. Εκδόσεις Θύραθεν, Θεσσαλονίκη, 2004.
-The Ethics of Philodemus. V. Tsouna. Oxford University Press, Oxford, UK, 2007.

www.epicuros.gr

Απρίλιος 2017

.........................