Κείμενα Επικούρειας Φιλοσοφίας
*Η παρακάτω δημοσίευση, έχει αναρτηθεί με την άδεια του συγγραφέα
Η εισήγηση αφορά στον πανεπιστημιακό καθηγητή και φιλόσοφο Χαράλαμπο Θεοδωρίδη, τον πρώτο Έλληνα στην σύγχρονη εποχή που μελέτησε και πρόβαλε τον Επίκουρο και την φιλοσοφία του. Το μνημειώδες βιβλίο του Θεοδωρίδη «Επίκουρος, η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου», αξεπέραστο σε αξία έως και τις μέρες μας, είναι η κορύφωση της προσφοράς του σε όλους εμάς τους σημερινούς φίλους της Eπικούρειας φιλοσοφίας.
Στα πλαίσια της εισήγησης θα γίνει η παρουσίαση του βίου και το έργου του. Τα βιογραφικά στοιχεία της εργασίας στηρίζονται στο κείμενο του Γεωργίου Δημητράκου, μαθητή και φίλου του Θεοδωρίδη, με τίτλο: “Χαράλαμπος Θεοδωρίδης, ο φιλόσοφος, ο δάσκαλος, ο αγωνιστής”.(Περιοδικό «Ουτοπία», τεύχος 74, 2007)
Ο βίος του Χαράλαμπου Θεοδωρίδη
Ο Χαράλαμπος Θεοδωρίδης γεννήθηκε το 1883 στην Kαισάρεια της Kαππαδοκίας της Μικράς Ασίας, το σύγχρονο Καϊσερί (Kayseri) στην σημερινή Τουρκία. Εκεί τελείωσε το δημοτικό σχολείο.
Όταν η οικογένειά του μετοίκησε στην Κωνσταντινούπολη, ο Θεοδωρίδης εγγράφηκε στην Mεγάλη του Γένους Σχολή. Εκεί έκανε τις γυμνασιακές του σπουδές, μέσα σε ένα σκοτεινό κλίμα με φωτεινές εξαιρέσεις ολίγων σεβαστών διδασκάλων που έδιναν πραγματικές απαντήσεις στα ερωτήματά του, όπως ο ίδιος συχνά ανέφερε (Δημητράκος 2007). Εκείνη την εποχή ήρθε σε επαφή με την ελληνική γραμματεία, κυρίως με την ποίηση αλλά και με την γαλλική λογοτεχνία.
Με την αποφοίτησή του το 1900 σε ηλικία 17 ετών, ρίχνεται στην βιοπάλη, φροντίζοντας όμως παράλληλα να φοιτήσει στο κολέγιο των Λαζαριστών τελειοποιώντας τα γαλλικά του. Επιπλέον ήρθε σε καλύτερη επαφή με την ιστορία και φιλοσοφία, που τον προσέλκυσαν από τότε και τον σηματοδότησαν στην υπόλοιπη ζωή του.
Σε ηλικία 18 ετών (το 1901) διορίζεται σχολάρχης στο ελληνικό σχολείο της παραευξείνιας πόλης Ορντού, τα αρχαία Κωτύωρα. Παραμένει εκεί μέχρι το 1907. Στο διάστημα αυτό διαβάζει πολλά βιβλία λογοτεχνίας, ποίησης, φιλοσοφίας και ψυχανάλυσης. Ένα χρόνο μετά (το 1908) εγγράφεται στην Φιλοσοφική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Αποφοιτά το 1913 και επιστρέφει στην Κωνσταντινούπολη. Διορίζεται καθηγητής στο Εθνικό Ελληνογαλλικό Λύκειο, στο Ζωγράφειο και στην Σχολή Γλωσσών και Εμπορίου.
Η θέλησή του για να συνεχίσει τις σπουδές του σε ακόμα ανώτερο επίπεδο τον οδήγησε δύο χρόνια μετά (το 1915) στο πανεπιστήμιο της Λειψίας της Γερμανίας, ένα από τα παλαιότερα της Ευρώπης (Γκαίτε, Νίτσε, Βάγκνερ) για δύο χρόνια και για άλλα δύο στο φημισμένο πανεπιστήμιο του Μονάχου. Εκεί, στο τέλος του 1918 ανακηρύχθηκε διδάκτωρ φιλοσοφίας, ολοκληρώνοντας στην ηλικία των 35 ετών τις σπουδές που πάντοτε επιθυμούσε.
Ένα χρόνο μετά (το 1919) επιστρέφει στην Πόλη, σε μια ατμόσφαιρα διαμορφωμένη από το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, τα γεγονότα της Οκτωβριανής Επανάστασης και την διάχυση της μεγάλης ιδέας. Ο Θεοδωρίδης όμως προτιμά να εγκατασταθεί στην Αθήνα. Διορίζεται το 1920 καθηγητής στην Βαρβάκειο Πρότυπο Σχολή και γίνεται μέλος του Εκπαιδευτικού Ομίλου με τον Τριανταφυλλίδη, τον Δελμούζο και τον Γληνό. Ο Όμιλος είχε ως στόχο την σπουδαίας σημασίας εκπαιδευτική μεταρρύθμιση της χώρας. Στην συνέχεια βιώνει τα χρόνια της μικρασιατικής καταστροφής.
Το 1925, έτος ίδρυσης του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κατέλαβε την έδρα της ιστορίας της φιλοσοφίας. Ως καθηγητής ήταν πολύ αγαπητός και τα αμφιθέατρα γέμιζαν στα μαθήματά του. Η επιτυχία του ήταν βασισμένη στην πολυμάθειά του αλλά και στη προσωπική του σοφία και τον χαρακτήρα του. Η πρόσβασή του στα Ελληνικά, Λατινικά, Γαλλικά και Γερμανικά πρωτότυπα, συνέβαλε τα μέγιστα. Είχε διαμορφώσει ένα γλαφυρό στυλ λόγου, προφορικού και γραπτού.
Ήταν υπέρμαχος της δημοτικής. Το 1933 ο Θεοδωρίδης συνέγραψε το βιβλίο “Εισαγωγή στην Φιλοσοφία”, το οποίο βρήκε θερμή υποδοχή πανελληνίως. Ήταν το «πρώτο υπολογίσιμο δείγμα επιστημονικού έργου γραμμένου στην δημοτική», όπως γράφει ο ίδιος.
Η προσήλωσή του στις ανθρωπιστικές αξίες του Διαφωτισμού, της δημοκρατίας, της ελευθερίας, της ισότητας και ισονομίας συμπληρωμένες με την υλιστική θεώρηση των πραγμάτων και την σοσιαλιστική κοσμοθεωρία, τον έφεραν απέναντι στις κρατούσες δυνάμεις της εποχής του. Το 1935 δέχεται μια προσωρινή απόλυση από την έδρα του στο Πανεπιστήμιο.
Αργότερα, στον πόλεμο εμψυχώνει τους φοιτητές του που ήταν στο μέτωπο. Στην κατοχή οργανώνει το Συσσίτιο του Πανεπιστημίου και βρίσκεται πάντα δίπλα στους φοιτητές. Εν μέσω της κατοχής, το 1942, ο Θεοδωρίδης μετέφρασε από τα γερμανικά το έργο των Eduard Zeller - Wilhelm Nestle “Σύνοψη της Ιστορίας της Ελληνικής Φιλοσοφίας”. Το βιβλίο εκδόθηκε από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και αποτέλεσε για πολλά χρόνια τον μοναδικό οδηγό στην ελληνική γλώσσα για την αρχαία φιλοσοφία.
Εκτός της πανεπιστημιακής του δράσης, ο Θεοδωρίδης πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση ως μέλος του ΕΑΜ με το ψευδώνυμο «Επίκουρος». Τα μαθήματά του στα αμφιθέατρα, πολλές φορές μετατρέπονταν σε πατριωτικές εκδηλώσεις. Την 25η Μαρτίου του 1943 κάπου τρεις χιλιάδες φοιτητές, μαθητές και άλλοι νέοι της Θεσσαλονίκης συγκεντρώθηκαν κάτω από το σπίτι του στο πλαίσιο τιμής της εθνικής επετείου της ανεξαρτησίας μας. Ο Θεοδωρίδης εμφανίστηκε στο μπαλκόνι του κρατώντας μια τεράστια ελληνική σημαία, την οποία έριξε στο συγκεντρωμένο πλήθος ύστερα από απαίτησή του. Μετά τραγούδησαν όλοι μαζί τον εθνικό ύμνο και ο καθηγητής μίλησε στο πλήθος για λίγα λεπτά, υπό τα βλέμματα της Γκεστάπο που κατόπιν χτύπησε. Ήταν η αρχή που οδήγησε στην κορύφωση του αγώνα για την ελευθερία στην πόλη.
Για την δράση του αυτή και για τις σοσιαλιστικές ιδέες του θα τιμωρηθεί αργότερα το 1946 με την οριστική απόλυσή του από το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης. Στην συνέχεια επιστρέφει στην Αθήνα.
Μετά τον εμφύλιο ξαναδούλεψε την “Εισαγωγή στην Φιλοσοφία”. Παράλληλα, συνέγραψε το μεγάλο του έργο με τίτλο "Επίκουρος, η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου". Πρώτα εξέδωσε τον «Επίκουρο» το 1954 και έναν χρόνο αργότερα ακολούθησε η δεύτερη έκδοση της “Εισαγωγής στην Φιλοσοφία”.
Σχεδόν τρία χρόνια μετά την συγγραφή του έργου του για τον Επίκουρο, το βράδυ της 17ης προς την 18η Νοεμβρίου 1957, ο καθηγητής πέθανε σε ηλικία 74 ετών αφήνοντας σε εμάς τους φίλους της Επικούρειας φιλοσοφίας μια πραγματικά μεγάλη κληρονομιά.
Το επικούρειο έργο του Χ. Θεοδωρίδη
Ο Θεοδωρίδης ήταν ένθερμος υποστηρικτής αλλά και ερευνητής του Επίκουρου. Τον είχε διαβάσει από το πρωτότυπο, όπως και τους άλλους φιλοσόφους, αρχαίους και σύγχρονους. Ο ίδιος αναφέρει στο έργο του “Εισαγωγή στην Φιλοσοφία”: ”Τη φιλοσοφία πρέπει να τη μελετήσουμε στα έργα των φιλοσόφων και στο πρωτότυπο αν είναι δυνατό. Μια σελίδα κείμενο αξίζει περισσότερο από ολόκληρες πραγματείες”.
Είχε ήδη εκφραστεί γραπτά για τον Επίκουρο στην “Εισαγωγή στην Φιλοσοφία” και το 1941 είχε δημοσιεύσει ένα πολυσέλιδο επικούρειο άρθρο με τίτλο “Η φιλοσοφική διάθεση στην επιγραφή των Οινόανδων” στο περιοδικό “Αρχείο του Θρακικού Λαογραφικού και γλωσσικού θησαυρού”, στο τεύχος-αφιέρωση στην μνήμη του καθηγητή αρχαιολογίας Χρήστου Τσούντα.
Σε μια εποχή που το μόνο τυπωμένο βιβλίο για τον Επίκουρο στην ελληνική ήταν το μεταφρασμένο βιβλίο του Γερμανού Χάινριχ Σμιθ, με τον τίτλο “Η φιλοσοφία της ηδονής στον Επίκουρο” (1926)2 και ο φιλόσοφος ήταν σαφώς περισσότερο παρεξηγημένος απ' ότι σήμερα, ο Θεοδωρίδης δημοσίευσε το 1954 το βιβλίο "Επίκουρος, η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου", το οποίο κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις του Κήπου. Το μνημειώδες αυτό έργο ήταν προϊόν πολύχρονης μελέτης μιας μεγάλης σε έκταση και ποιοτικής βιβλιογραφίας αποτελούμενης από κείμενα στην αρχαία ελληνική, στην λατινική, στην αγγλική, στην γερμανική, στην ιταλική και στην γαλλική γλώσσα, που γνώριζε άπταιστα ο καθηγητής.
Το έργο θεωρείται σταθμός στην ελληνική και όχι μόνο πραγματικότητα, για την Επικούρεια φιλοσοφία. Εκτείνεται σε 6 βιβλία, κατά τα επικούρεια πρότυπα. Στα δύο πρώτα αναπτύσσει την κοινωνική και πολιτική κατάσταση έως τον Επίκουρο, στην προσπάθεια να εξηγήσει τις συνθήκες που γέννησαν την φιλοσοφική του σκέψη, στηριζόμενος στον ιστορικό υλισμό. Στο τρίτο βιβλίο ξεδιπλώνει την ιστορία της Επικούρειας Σχολής, έχοντας περιμαζέψει πλήθος σκόρπιων πηγών. Στο τέταρτο αναλύει την φιλοσοφία του Επίκουρου με μοναδικό τρόπο, που πραγματικά συναρπάζει τον αναγνώστη. Εξετάζει την αταραξία, την ηδονή, το λάθε βιώσας, την φιλία και άλλα ηθικά θέματα. Στο πέμπτο βιβλίο εξετάζει το Κανονικό και την Φυσιολογία του Επίκουρου σε συνδυασμό με την Ηθική. Εξετάζει το ίδιο περίφημα τα άτομα με το κενό και την δικαιοσύνη, τα μετέωρα και την λύτρωση από την ταραχή κ.α. Στο έκτο και τελευταίο βιβλίο, το οποίο το ονομάζει “Ο θρίαμβος του λογικού”, αναπτύσσει και αναλύει τις επικούρειες θέσεις για την απελευθέρωση του ανθρώπου μέσα από την ορθή αντίληψη περί των Θεών, του θανάτου και της ελεύθερης βούλησης. Το όλο έργο διακρίνεται για την γλωσσική και εκφραστική του τελειότητα.
Με το έργο αυτό, ο Θεοδωρίδης έγινε ο πρώτος σύγχρονος Έλληνας που ασχολήθηκε συστηματικά με τον φιλόσοφο Επίκουρο και άνοιξε τον δρόμο προς την επανανακάλυψη της Επικούρειας φιλοσοφίας στην εποχή μας στην Ελλάδα και όχι μόνο. Ο Θεοδωρίδης αγωνίστηκε στην εποχή του «παράλληλα με εξαίρετους συναδέλφους στις δύο Ευρώπες και στις Ενωμένες Πολιτείες, για να αποκαταστήσει την αληθινή σημασία και να φέρει στο φως τον ασύγκριτο ανθρωπισμό του Κήπου», όπως ο ίδιος δήλωνε από το βήμα του καθιερωμένου παγκόσμιου Φιλοσοφικού Συνεδρίου του 1955, που διοργανώθηκε εκείνη την χρονιά στην Αθήνα (στις 4 Απριλίου του 1955) για πρώτη φορά στην ιστορία του θεσμού, και μετά από επίμονες ενέργειές του καθηγητή(Επιθεώρηση Τέχνης, Μάιος 1955 σ.360-365).
Η επικούρεια κληρονομιά του Χ. Θεοδωρίδη
Δεκαετίες μετά, το έργο του "Επίκουρος, η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου" παραμένει η πληρέστερη παρουσίαση και ανάλυση της Επικούρειας φιλοσοφίας από Έλληνα ερευνητή. Συνάμα με αυτό ο Θεοδωρίδης προχωρά και σε κάτι άλλο. Αντιπαραθέτει κοινές καταστάσεις στις δυο εποχές, αυτής του Επίκουρου και την δική μας. Ζωντανεύει με τον τρόπο αυτό το γραπτό του και μας ωθεί σε παραγωγή φρέσκιας φιλοσοφικής σκέψης έξω από τα συμβατικά ιδεολογήματα, που μας περιτριγυρίζουν σήμερα, βασισμένης πάντοτε στην ορθολογική επικούρεια διανόηση.
Η ιδεολογική ματιά του Θεοδωρίδη ίσως να είναι ή να μην είναι σύμφωνη με την δική μας στις μέρες μας. Όμως, το πάθος του για την αληθινή ζωή, την ελευθερία, την γνώση και την διάδοσή της, η αγάπη του για την πατρίδα, η ελπίδα του για ένα καλύτερο μέλλον και εν τέλει ο ανθρωπισμός του είναι άξια θαυμασμού. Όλα αυτά πάτησαν στα στέρεα βήματα του μεγάλου Δάσκαλου Επίκουρου.
Θα κλείσω την εισήγηση με ένα μικρό απόσπασμα του Λουκιανού, το αγαπημένο του Θεοδωρίδη. Μ’ αυτό τελειώνει την εργασία του για την επιγραφή των Οινοάνδων. Με το ίδιο απόσπασμα αρχίζει το βιβλίο του “Επίκουρος”.
“Αυτά... έκρινα σωστό να γράψω.... για να πάρω εκδίκηση στο όνομα του Επίκουρου, εκείνου του ιερού και θεσπέσιου ανθρώπου, του μόνου που με όπλο την αλήθεια ξεχώρισε τα καλά και τα μετέδωσε στον κόσμο κι ελευθέρωσε το πνεύμα όσων μαθήτευσαν κοντά του” (Λουκιανός, «Αλέξανδρος ή Ψευδομάντης» 61).
(Με τα λόγια αυτά του Λουκιανού, καταλήγει το άρθρο του Θεοδωρίδη για την επιγραφή των Οινοάνδων, το οποίο περιέχεται στο: Διογένης Οινοανδέας «Οι Πολύτιμες Πέτρες της Φιλοσοφίας», Εκδόσεις Θύραθεν).
----------------------------------------------
Βιβλιογραφία
1. Γεωργίου Δημητράκου “Χαράλαμπος Θεοδωρίδης, ο φιλόσοφος, ο δάσκαλος, ο αγωνιστής” περιοδικό «Ουτοπία», τεύχος 74, 2007.
2. Χαράλαμπου Θεοδωρίδη “Εισαγωγή στην Φιλοσοφία”, Εκδόσεις Εστία, Αθήνα, 1955.
3. Χαράλαμπου Θεοδωρίδη "Επίκουρος, η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου", Εκδόσεις Κήπος – Εκδόσεις Εστία, Αθήνα, 1954.
4. Διογένης Οινοανδέας «Οι Πολύτιμες Πέτρες της Φιλοσοφίας». Εσαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια: Γ. Αβραμίδης, Πρόλογος: Χ. Θεοδωρίδης. Εκδόσεις Θύραθεν, Θεσσαλονίκη, 2003.