Κείμενα Επικούρειας Φιλοσοφίας *Η παρακάτω δημοσίευση,
έχει αναρτηθεί με την άδεια του
συγγραφέα δημοσιευμένο άρθρο στο βιβλίο ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ - ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ (Ιανουάριος 2012)
Η ΘΕΟΛΟΓΟΥΣΑ ΠΡΟΤΥΠΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΟΝ ΕΠΙΚΟΥΡΟ, του Γιώργου Μπακογιάννη
1.ΚΑΘΟΛΙΚΗ ΣΥΓΚΑΤΑΘΕΣΗ
Η καθολικότητα της έννοιας των Θεών σε όλους τους λαούς με τα ίδια προσδιοριστικά χαρακτηριστικά, μακάριοι και αθάνατοι, αποτελεί καθολική πρόληψη. Και είναι σίγουρο ότι δεν μπορεί να υπάρξει πρόληψη για ό,τι δεν υφίσταται. «Μόνο ο Επίκουρος βλέπει κατά πρώτον ότι υπάρχουν Θεοί, γιατί η ίδια η φύση έχει εγχαράξει την έννοιά τους στις ψυχές όλων μας. Γιατί, πράγματι, ποιος λαός ή ποια φυλή ανθρώπων δεν έχει, χωρίς να την διδάχθηκε, μια εκ των προτέρων ιδέα για τους Θεούς; Αυτήν ο Επίκουρος την ονομάζει πρόληψη, δηλαδή ένα είδος νοητικής εικόνας του πράγματος, η οποία έχει ήδη γίνει αντιληπτή και χωρίς την οποία τίποτε δεν είναι δυνατό να γίνει κατανοητό, να ερευνηθεί και να συζητηθεί», αναφέρει ο Επικούρειος συνομιλητής του Κικέρωνα στο De natura deorum.4
O Επίκουρος είναι ο πρώτος που εξήγησε σε συμφωνία με το φυσικό μέρος πως ο σχηματισμός της έννοιας των Θεών είναι μία καθολική εγγραφή της φύσεως (όπως την αντιλαμβάνεται ο ίδιος σαν πολυσύμπαν) στο νου των ανθρώπων.
2.ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΠΡΟΛΗΨΗΣ
Ας αποκλείσουμε κατ’ αρχάς τα προφανή για την γένεση της πρόληψης αυτής. Η εμπειρία δεν επιμαρτυρεί ότι η γένεσή της προέρχεται από τις αισθήσεις, ούτε είναι έμφυτος ιδέα βέβαια, διότι τότε θα είχαμε καταστροφή ολόκληρου του υλιστικού Επικουρείου οικοδομήματος. Ούτε έμφυτος ιδέα, ούτε προερχόμενο από τις αισθήσεις. Τότε τι;
Ας διαβάσουμε πάλι τον Κικέρωνα:5 «Ο Επίκουρος διδάσκει ότι η δύναμη και η φύση των Θεών είναι τέτοια, που κατά πρώτο δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή με τις αισθήσεις αλλά με τον νου, και ούτε χάρη σε κάποιο σωματικό στοιχείο ή ατομικά αλλά με τα είδωλά τους, τα οποία τα αντιλαμβανόμαστε χάρη στην ομοιότητά τους και στο πέρασμά τους και ότι, καθώς υπάρχει μία άπειρη σειρά παρά πολύ όμοιων ειδώλων, που προέρχονται από αναρίθμητα άτομα, και αυτή ρέει από τους Θεούς, ο νους μας προσκολλάται στις εικόνες αυτές, με τη μέγιστη ηδονή, και γνωρίζει ποια φύση είναι μακάρια και αιώνια».
Αυτά είναι λοιπόν, κύματα ειδώλων απειροελάχιστων και λεπτών τα οποία δεν γίνονται αντιληπτά από τις υπόλοιπες αισθήσεις και δρουν απ’ ευθείας στο νου (είναι «λόγω θεωρητοί»). Η διαδικασία αυτή εμπίπτει στις δραστηριότητες της φανταστικής επιβολής της διάνοιας που, για τους Επικουρείους, αποτελεί ένα ασφαλές κριτήριο αλήθειας. Οι εικόνες αυτές έχουν βαρύτητα και εγκυρότητα που συναγωνίζονται την εγκυρότητα των αισθήσεων. Παρέχουν μαρτυρία για την πραγματικότητα και τη δομή ενός κόσμου μη ορατού, όμως σίγουρα υλικού, και προκαλούν κίνηση και εγγράφουν στη ψυχή του ανθρώπου ηδονή και ανθρωπόμορφες ευγενικές φιλικές παραστάσεις .
Όμως, προσοχή. Οι εικόνες αυτές αποκτούν την δική τους ανεξάρτητη ύπαρξη. Η πορεία δεν είναι αντίστροφη, δεν είναι αποτέλεσμα των αισθήσεων, των παθών και των αισθητηριακών προλήψεων, αλλά αποτελούν πολλές φορές την αιτία τους. Το εντυπωσιακό όμως είναι, ότι υπάρχει μια καθολική σταθεροποίηση των εικόνων των Θεών, σε αντίθεση με την αισθητηριακή ποικιλία, η οποία εξαρτάται από την κίνηση, την προοπτική και τη θέση του αντικειμένου που παρατηρούμε.
3.ΑΠΟΡΡΙΨΗ ΤΗΣ ΕΜΦΥΤΟΥ ΙΔΕΑΣ ΠΕΡΙ ΘΕΩΝ
Ο ιδεαλισμός προσπάθησε πολλές φορές να ερμηνεύσει την καθολική αποδοχή του θείου από τους λαούς. Η μεταφυσική πορεία της σκέψης είναι από την Ιδέα στο Ον. Το Ον επιβάλλεται, εγγράφεται εντός μας δια της Ιδέας του, προϋπάρχει η Ιδέα και αποτυπώνεται στην ψυχή, η οποία εισέρχεται πανέτοιμη στο σώμα με τις κατάλληλες αναμνήσεις περί Θεών. Κάθε εμφυτοκρατία είναι αντίθετη με τις αρχές του υλιστικού ατομιστικού αισθησιοκρατισμού, άλλωστε για τους Επικουρείους τον άνθρωπο πρωτίστως τον χαρακτηρίζει η αίσθηση και όχι η νόηση η οποία απλώς την προεκτείνει.
Ο Επίκουρος είναι αντίθετος με κάθε είδους προέννοια. Η γνώση υποστηρίζει, προέρχεται από τα είδωλα που μας αγγίζουν, με μηχανοκρατική διαδικασία.
4. Η ΕΠΑΓΩΓΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΣΤΗ ΘΕΪΚΗ Ή Η ΘΕΪΚΗ ΕΠΙΒΕΒΑΙΩΣΗ ΤΟΥ ΣΚΟΠΟΥ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ
Η πρόληψη των Θεών αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της φύσης και, αφού εγγραφεί στον ανθρώπινο νου (ψυχή), υπόκειται σε όλες τις άλλες διεργασίες του Επικούρειου συμπερασμού, στον αναλογικό τρόπο σκέψης, στην επιμαρτύρηση, στη μη επιβεβαίωση κλπ. Οι Επικούρειοι δηλαδή, χωρίς να διαχωρίζουν την ιδιαίτερη αυτή πρόληψη για τους Θεούς από τις άλλες καθαρά αισθητήριες προλήψεις, την υποβάλουν στον εμπειρικό τρόπο της «επιστημονικής εικασίας και ανασκευής», που έθεσε με σαφήνεια ο δάσκαλος, διότι τις θεωρούν αναπόσπαστο κομμάτι της πραγματικότητας.
Η αγαπημένη μέθοδος του κανόνα των Επικουρείων, η επαγωγή, εφαρμόζεται αδιακρίτως και για τις φυσικές προλήψεις των Θεών. Δεν αιφνιδιαζόμαστε όταν διαβάζουμε στον Φιλόδημο6: «Πρέπει να έχουμε ως αφετηρία μας την ανθρώπινη φύση, προκειμένου να συναγάγουμε με ομοιότητα τη φύση των Θεών, και να δηλώσουμε, στη συνέχεια, πως η θεότητα είναι ένα ον αιώνιο, άφθαρτο και πλήρες μακαριότητας»
Όμως και η απαγωγή από τη θεϊκή ευδαιμονία στην ανθρώπινη είναι εντυπωσιακή. Οι Θεοί κατά τον Επίκουρο αποτελούν μία επαλήθευση της «δι’ εαυτόν είναι» ύπαρξης. Ο απαγωγικός δρόμος δείχνει ότι αφού καθολικά το ανθρώπινο είδος αφουγκράζεται με φυσικό τρόπο την αταραξία και μακαριότητα των Θεών, και αφού αυτοί αποτελούν τμήμα του πολυσύμπαντός του, άρα και οι άνθρωποι μπορεί να αποκτήσουν την ίδια μακαριότητα με αυτούς. Ο ίδιος ο σοφός το ξεκαθαρίζει: «Και ποτέ στον ύπνο σου ή στον ξύπνιο σου να μην ταράζεσαι και να ζεις σαν θεός ανάμεσα σε ανθρώπους. Γιατί δεν μοιάζει πια με θνητό ο άνθρωπος που ζει με αθάνατα αγαθά».7
Στην Επικούρεια φιλοσοφία λοιπόν, υπάρχει αμφίδρομη σχέση, ανάμεσα στον εξανθρωπισμό και στην θεοποίηση. Άλλωστε στο παραπάνω απόσπασμα από την επιστολή προς Μενοικέα φαίνεται ξεκάθαρα ότι ο εξανθρωπισμός είναι θεοποιητικός.
5. Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΙΣΟΝΟΜΙΑΣ ΕΠΙΒΕΒΑΙΩΝΕΙ ΤΗΝ ΥΠΑΡΞΗ ΤΩΝ ΘΕΩΝ
Η αρχή της ισονομίας, η αντίληψη ότι όλα τα πράγματα αντιστοιχούν σε όλα, διατρέχει όλη την Επικούρεια φιλοσοφία. Αυτή η ισόρροπη κατανομή είναι θεμελιώδης αρχή στην Επικούρεια απειροκρατία.
Ας ακούσουμε τον Κικέρωνα: 8 «Η φύση του απείρου είναι πράγματι πολύ μεγάλη και αξίζει στον ύψιστο βαθμό βαθιά και προσεκτική μελέτη, κατά την οποία πρέπει κατ’ ανάγκη να κατανοήσουμε ό,τι έχει μια τέτοια φύση, ώστε όλα τα πράγματα να αντιστοιχούν με ακρίβεια σε όλα. Ο Επίκουρος ονομάζει αυτή την ιδιότητα ισονομία, δηλαδή ισόρροπη κατανομή. Από την αρχή αυτή προκύπτει ότι αν το πλήθος των θνητών είναι τόσο μεγάλο, τότε δεν μπορεί το πλήθος των αθανάτων να είναι μικρότερο, και ότι αν αυτά που καταστρέφουν είναι αναρίθμητα τότε και αυτά που συντηρούν πρέπει να είναι άπειρα»
Η παρουσία, επομένως, όντων αθανάτων είναι σε απόλυτη συμφωνία με τη ισονομική αρχή του απείρου, των κόσμων του Επίκουρου. Αφού υπάρχει θνησιμότης, πρέπει αντισταθμιστικά αλλού να υπάρχει αθανασία. Αφού υπάρχει απειρότης αιτιών που προκαλούν τη φθορά πρέπει αντισταθμιστικά να υπάρχουν και αναρίθμητα αίτια συντήρησης. Αυτή η εξισορρόπηση και αναλογιοκρατία απορρέουν από τη δύναμη του απείρου. Η Επικούρεια σκέψη είναι πολύ πλατειά, αφού δεν υπάρχει κανένας λόγος αυτή ή εκείνη η κίνηση, αυτό ή εκείνο το όν, να παράγεται σε μεγαλύτερο αριθμό υποδειγμάτων σε σύγκριση με άλλη κίνηση ή με άλλο ον που παράγεται σε περιορισμένο αριθμό. Κάθε αναδιπλασιασμός συντίθεται στο άπειρο. Προσοχή όμως. Αν θεωρήσουμε το σύνολο των συνόλων και όχι αυτόν ή τον άλλο τόπο αυτήν ή την άλλη χρονική στιγμή. Στην απειροκρατεία του Επικουρείου στοχασμού η ισότης ευκαιριών και δοκιμών δεν έχει όριο.
6. Η ΕΠΙΒΕΒΑΙΩΣΗ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΗΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΔΙΑ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΑΠΟΔΕΙΞΕΩΣ
Οι Θεοί εγγυώνται για την αλήθεια των ιδεωδών μας και των ηθικών μας συναισθημάτων. Πρόκειται για μια επικύρωση. Ο Επίκουρος ενέκρινε μία θρησκεία σε συμφωνία με το τέλος της ηθικής του, και αποκωδικοποιώντας τη φύση και την πρωταρχική πρόληψη, ανέπτυξε μία «θεολογία» που έχει τους Θεούς ως πρότυπο, ως προβολή του ανθρώπινου ιδεώδους. Όπως είπαμε, η θεωρία της επαγωγής και του αναλογικού τρόπου σκέπτεσθαι, είναι έγκυρες τόσο στη φυσική όσο και στην ηθική. Καθώς αναγόμαστε επαγωγικά από το αισθητό στο άτομο και στο κενό, οδηγούμαστε αναλογικά από την ενδοσκοπική εμπειρία της ανθρώπινης φύσης, στη θεία φύση.
7. ΤΑ 8 ΥΠΑΡΞΙΑΚΑ ΚΑΤΗΓΟΡΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΘΕΪΚΗΣ ΥΛΟΠΟΙΗΣΕΩΣ
Α. ΔΙΑΘΕΤΟΥΝ ΜΙΑ ΟΡΙΣΜΕΝΗ ΣΩΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
Ως μη ον, μόνο το κενό είναι ασώματο. Οι Θεοί ως ατομικά όντα είναι υλικοί και εκπέμπουν συνεχώς είδωλα. Επειδή διατηρούν το σχήμα τους και το είναι τους, αυτό σημαίνει ότι η υλικότης τους ανανεώνεται γρήγορα και συνεχώς από παράγοντες που ευνοούν την αποκατάσταση της φθοράς.
Β. ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ ΣΤΑ ΜΕΤΑΚΟΣΜΙΑ
Αφού οι Θεοί δεν υπόκεινται σε αισθητηριακή αντίληψη, δεν εντοπίζονται στον κόσμο μας. Αόρατοι και άφθαρτοι οι Θεοί υπάρχουν εντός των «διακόσμων», ήσυχοι μέσα σε ένα ανανεούμενο και ανεξάντλητο απόθεμα ειδώλων εξαιρετικά λεπτεπίλεπτων. Τα αχανή μετακόσμια έχουν μία σοβαρή πιθανότητα ύπαρξης στην απειρότητα του κενού και του Επικουρείου πολυσύμπαντος.
Γ. ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΜΟΡΦΗ
Εδώ η απόδειξη έρχεται δια των ειδώλων και το επιχείρημα της καθολικής συγκατάθεσης. Τα νοητικά μας οράματα, μάς τους εμφανίζουν ανθρωπόμορφους και επειδή αυτό το επιβάλει η φύση, η αναπαράσταση από όλους τους λαούς, είναι ανθρωπομορφική. Το επιχείρημα της αναλογικότητας επιτρέπει το αίτημα αυτό: Αφού οι Θεοί είναι μακάριοι, αθάνατοι και τέλειοι, πρέπει να έχουν την καλλίστη όλων των μορφών. Υπάρχει άραγε μορφή ωραιότερη, πιο ταιριαστή και με τις καλύτερες αναλογίες, από την ανθρώπινη;
Δ. ΠΑΝΤΟΤΙΝΗ ΜΑΚΑΡΙΟΤΗΤΑ
Οι Θεοί είναι μάκαρες, θαλεροί, ακτινοβολούντες, σε διαρκή αταραξία. Δεν πράττουν τίποτε που θα καταστρέψει, αυτή την μακαριότητά τους. Ζουν και έχουν αφεθεί στη χαρά της ατάραχης ανάπαυσης, δίχως ασχολίες και μέριμνες. Είναι η ενσάρκωση του Επικουρείου ιδεώδους του «δι’ εαυτόν είναι». Στον Κικέρωνα9 διαβάζουμε: «οι συγκεχυμένες ονειροπολήσεις των φιλοσόφων οι οποίες εμπλέκουν την θεότητα εις τα εγκόσμια δεν δείχνουν ανώτερες των μύθων των ποιητών που επινοούν Θεούς εμπαθείς και αντιπροτύπους»
Ε. ΑΤΟΜΙΚΑ ΔΙΑΚΡΙΤΟΙ ΘΕΟΙ ΚΑΙ ΔΙΑΚΡΙΤΑ ΕΙΔΗ ΘΕΩΝ
Ας διαβάσουμε προσεκτικά το σχόλιο στην πρώτη κύρια δόξα. «Σε άλλα έργα ο Επίκουρος λέει ότι οι Θεοί συλλαμβάνονται με το νου. Υπάρχουν αφενός διακρινόμενοι ατομικά και αφετέρου σύμφωνα με την ομοιότητα της μορφής τους, η οποία προκύπτει από τη συνεχή εκροή ειδώλων που δημιουργούν το ίδιο αντικείμενο. Είναι ανθρωποειδείς». Εδώ μάλλον ο σοφός διακρίνει δύο είδη θείων ειδώλων. Τα πρώτα μας καθιστούν γνωστούς τους ατομικά διακριτούς Θεούς (πχ τον Δία, την Αθηνά), και τα δεύτερα ομάδες ομοειδών θεοτήτων (πχ Χάριτες). Όλοι βέβαια οι Θεοί έχουν ύπαρξη ατομική, αλλά δεν είναι όμως γνωστοί ατομικά.
ΣΤ. ΔΙΑΙΩΝΙΣΗ
Η απειροκρατία αφήνει, δια της αρχής της ισονομίας, την απειρία των παραγόντων διαιώνισης των θείων σωμάτων.
Ζ. ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΚΑΙ ΑΛΗΘΙΝΗ ΕΥΣΕΒΕΙΑ
Ευδαιμονία και αταραξία καθιστούν τους Θεούς σεβάσμιους, μεγαλοπρεπείς και ιερατικούς, πρότυπα προς μίμηση. Η επαφή με αυτούς τους Θεούς του μεγαλείου γεμίζει ηδονή τη ψυχή του ανθρώπου και επικυρώνει την μόνη αληθινή ευσέβεια. Στον Κικέρωνα10 διαβάζουμε: «Τόσο υπέροχη και ανώτερη είναι η φύση των Θεών ώστε οφείλει να υποχρεώσει το σοφό να της αποτίσει τιμή λατρείας». Στον Φιλόδημο τον Γαδαρηνό τέλος, αποκαλύπτεται η ουσία της Επικούρειας ευσέβειας «χάρη στους Θεούς κυρίως γεννιέται η ηδονή στην καρδιά των ανθρώπων». Οι Θεοί προσδίδουν γοητεία στο στοχασμό και χαρά στην ψυχή, διότι αποτελούν παντοτινά πρότυπα και αρχέτυπα ευδαιμονίας και κάλλους.
Οι Επικούρειοι, συνεπείς με την φιλοσοφία τους, καθιστούν την ευσέβεια και την πρακτική της λατρείας, μέσο για την ατομική τους ευδαιμονία και απόλαυση. Είναι η μόνη αληθινή ευσέβεια και όχι καλοπιάσματα των Θεών για υπερφυσική παρέμβαση προς όφελός τους και συνήθως εναντίον άλλων. Στο γνωμολόγιο 11 σαρκαστικά αναγράφεται: «αν ο θεός εισάκουε τις προσευχές των ανθρώπων θα χάνονταν όλοι οι άνθρωποι γιατί, όταν προσεύχονται, ζητούν διαρκώς ο ένας για τον άλλο πολλά και άσχημα»
Η. ΠΟΛΥΘΕΪΣΜΟΣ ΟΧΙ ΜΟΝΟΘΕΪΣΜΟΣ
Βάσει της αρχής της ισονομίας αφού υπάρχει απειρότητα κόσμων και θνητών θα υπάρχει και απειρότητα Θεών. Δεν οφείλεται λοιπόν σε τέχνασμα, δειλία ή υπολογισμό, η συμμετοχή του σοφού και των μαθητών του σε λατρευτικές πρακτικές. Βέβαια, η προσέγγιση των Επικουρείων ήταν πάντοτε προσεκτική για να μένουν μακριά από εκδηλώσεις δεισιδαιμονίας και ιερατικού πλουτισμού. Ήταν πάντοτε εκεί για να χαίρονται με τους συμπολίτες τους την λατρεία των δημοκρατικών Θεών της πόλης τους και να προειδοποιούν τους πολίτες για την ανυπαρξία των φιλοσοφικών Θεών της αποκρουστικής Πλατωνικής αστροθεολογίας. «Άφοβον ο Θεός» βροντοφώναζαν και γεύονταν όλοι μαζί την επαφή τους με τη λατρευτική πρακτική, ως μέσο ευδαιμονίας και ηρεμίας.
Στο Φιλόδημο12 μία αναφορά είναι κατατοπιστική: «Ο Επίκουρος μεμφόταν εκείνους που εξάλειπταν το θείο από τα πράγματα που υπάρχουν, ότι είναι εντελώς τρελοί. Αυτό κάνει στο δωδέκατο βιβλίο του περί Φύσεως και μέμφεται τον Πρόδικο, τον Κριτία και άλλους, λέγοντας ότι παραφρονούν και κατέχονται από μανία και τους παρομοιάζει με όσους βακχεύουν, παραγγέλλοντάς τους να μην μας προξενούν προβλήματα και ούτε να μας ενοχλούν»
Η αποστροφή αυτή του σοφού για την αθεΐα δεν οφείλεται κατά την γνώμη μου σε μία απλή απαίτησή του για ευσέβεια, αλλά δείχνει βαθιά απογοήτευση γιατί διαπιστώνει ότι οι μαθητές του δεν έχουν κατανοήσει τον πυρήνα της φιλοσοφίας του, αφού η ύπαρξη των Θεών είναι αναπόσπαστο κομμάτι, τόσο της ηθικής του, όσο και του κανονικού και του φυσικού.
Αιφνιδιάζεται κάποιος όταν διαβάζει ένα απόσπασμα από τον τοίχο του Οινοανδέα (αποκωδικοποιήθηκε το 1972 από τον Martin Ferguson Smith), το οποίο αποτελεί το μοναδικό εσχατολογικό κείμενο που στηρίζεται πάνω στις Επικούρειες θέσεις. «Τότε στ’ αλήθεια η ζωή των Θεών θα περάσει στους ανθρώπους, τα πάντα θα γεμίσουν δικαιοσύνη και αμοιβαία φιλία και δεν θα έχουμε ανάγκη, ούτε τειχών, ούτε νόμων, ούτε όσων μηχανευόμαστε ο ένας εις βάρος του άλλου. Ως προς τα αναγκαία, τα παραγόμενα από τη γεωργία, δεν θα έχουμε πια γεωργούς εργάτες, επειδή, θα οργώνουμε και θα σκάπτουμε οι ίδιοι και θ’ ασχολούμαστε με τα ζώα και θα εκτρέπουμε τους ποταμούς και οι δραστηριότητές μας δε θα διακόπτουν τη συνεχή μελέτη της φιλοσοφίας, αφού η εργασία των αγρών θα προσφέρει ό,τι επιθυμεί η φύση μας».
Ακόμη και αυτή η περίεργη Επικούρεια ημιεσχατολογία έχει τα πόδια της γερά καρφωμένα στο έδαφος. Δεν είναι μία εσχατολογία μεταφυσική, απειλητική ή ουτοπική. Είναι καθαρά επίγεια και ιστορική. Είναι θεοηθικής φύσεως αφού η ζωή των Θεών ταυτίζεται με το σκοπό της Επικούρειας ηθικής.
Το χαρμόσυνο μήνυμα των Επικουρείων είναι ξεκάθαρο. Θα έλθει κάποια μέρα που οι κοινότητες επικούρειας φιλίας θα απλωθούν σε όλο τον πλανήτη. Γενίκευση του ισοθεϊσμού και της θεολογούσας προτυποκρατίας.
Βιβλιογραφία
1. J-M Gabaude. H Λογοκρατία του Επίκουρου. Εκδόσεις Ακαδημίας Αθηνών 2009
2. Γιώργος Ζωγραφίδης. Επίκουρος: Ηθική: Η θεραπεία της ψυχής. Εκδόσεις Ζήτρος 2009
3. Καρλ Μαρξ. Διαφορά της Δημοκρίτειας και Επικούρειας φυσικής φιλοσοφίας. Εκδόσεις Γνώση 1983
4. Διογένης Οινοανδέας. Οι πολύτιμες πέτρες της φιλοσοφίας. Εκδόσεις Θύραθεν 2003
5. Διογένης Λαέρτιος. Επίκουρος. Εκδόσεις Βιβλιοβάρδια 2007
6. Αβραάμ Κοέν. Άτομα-Αρετή-Ηδονή: Η Φιλοσοφία του Επίκουρου. Εκδόσεις Θύραθεν 2006
7. Χρήστος Γιαπιτζάκης. Επικουρείων Δόξαι. Εκδόσεις Βερέττα 2010
Παραπομπές:
Διογένης Λαέρτιος 32
Διογένης Λαέρτιος 62
Διογένης Λαέρτιος 123
De natura deorum I.43(352 Us)
De natura deorum I 49(352 Us)
Φιλόδημος Γαδαρηνός (μετάφραση J-A Festugiere « Ο Επίκουρος και οι Θεοί του» σ.σ 95-96
Διογένης Λαέρτιος 135
De natura deorum I.50(352 Us)
De natura deorum I 16
De natura deorum I XLI 116
Γνωμολόγιο codex parisinus gr 1168 , 115r
Φιλόδημος Γαδαρηνός «Περί ευσεβείας» απ. 19 (388Us)