Κείμενα Επικούρειας Φιλοσοφίας *Η παρακάτω δημοσίευση,
έχει αναρτηθεί με την άδεια του
συγγραφέα Θέμις Στεργίου Μίχος
Η ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΑ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ ΣΤΟ
ΦΙΛΙΚΟ-ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ
Κάπως έτσι έστηναν τους φιλοσοφικούς συνειρμούς οι Επικούρειοι και αντιμετώπιζαν τους επικριτές της Επικούρειας φιλοσοφίας, οι οποίοι άλλοι από άγνοια, άλλοι από επιφανειακή και συχνά άδικη κριτική, άλλοι από κακεντρέχεια, μηδέ εξαιρουμένου και του Κικέρωνα που εμείς οι σύγχρονοι Επικούρειοι οφείλουμε μεν ευγνωμοσύνη, γιατί κομμάτια ολόκληρα της Επικούρειας φιλοσοφίας σώθηκαν από το άγριο κυνηγητό, όχι μόνο του Μεσαίωνα, μα και της πρώιμης νέας εποχής, του οφείλουμε όμως και μια συνολική φιλοσοφική απάντηση, έστω κι αργά όπως αναφέρει ο Γιώργος Μπακογιάννης και σχεδόν μετά από 2000 χρόνια συμπληρώνει ο Χρήστος ο Γιαπιτζάκης.
Ο Επίκουρος αγαπητοί μου φίλοι από την Ελληνιστική εποχή, μέχρι και σήμερα, είναι πάντα ένα βήμα μπροστά. Αυτό εννοούσε ο Τορκουάτος λέγοντας στον Κικέρωνα ότι «αυτός ο άνδρας είναι ο μόνος που είδε την αλήθεια και απελευθέρωσε το πνεύμα των ανθρώπων.»
Απόψε όμως, σε αντίθεση με το Τορκουάτο, θα δομήσω τον φιλοσοφικό μου λόγο κάπως διαφορετικά, για να δώσω το έναυσμα σ’όλους τους επικούρειους και όχι μόνο, να επαναπροσδιορίσουν το είναι τους, μέσα στην οικογένεια, στο φιλικό και ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον.
1ον Θα τονίσω τους στόχους της παρουσίας μου.
2ον Θα αναφερθώ σχεδόν επιγραμματικά στην ολότητα του οικοδομήματος της Επικούρειας φιλοσοφίας για να γίνουν σαφείς, ο σκοπός και το υπέρτατο αγαθό της Επικούρειας στάσης ζωής μέσα στην καθημερινότητα.
3ονΘα ιχνηλατήσω περισσότερο τη δόμηση του οικογενειακού και κοινωνικού δικαίου, όπως αυτό μορφοποιήθηκε από την εποχή των σπηλαίων, μέσα από την ιστορική διαδρομή των κοινωνιών.
4ον Θα καταγράψω - με τη δική σας βοήθεια - κάποια συμπεράσματα ώστε η αποψινή μας βραδιά να είναι ωφέλιμη ως προς το επικούρειο «ηδέως ζην»
1ον Οι στόχοι παρουσίασης μου:
α) Να διατυπώσω με σαφήνεια την ενιαία φιλοσοφική ενότητα του επικούρειου συστήματος, όπως αυτό αναφέρεται στις πηγές, τις οποίες πρόσφατα παρουσίασε ο αγαπητός φίλος Τάκης, τον οποίο εγώ αποκαλώ και θεματοφύλακα των Επικούρειων δογμάτων, αφού τελειώνοντας την ομιλία του περί πηγών τόνισε. «Χαίρετε και μέμνειστε τα δόγματα».
β) Με το πέρας αυτής της κουβέντας μας, θα πρέπει να απαντήσει ο κάθε ένας ξεχωριστά στον εαυτό του, το κατά πόσο ένας επικούρειος, δύναται να είναι ευδαίμων, μέσα στο φιλικό, οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον, ώστε σε ένα βάθος χρόνου να κατακτήσει το υπέρτατο αγαθό της ευτυχισμένης ζωής, όπως ορίζεται από τον φιλόσοφο του Κήπο των Αθηνών Επίκουρο.
Αγαπητοί μου φίλοι
«Όλος ο κόσμος ζει μέσα στον πόνο, για τον πόνο το άτομο έχει τη μέγιστη ικανότητα»
Μετά από αυτή τη έλλογη επισήμανση, ο Επίκουρος δόμησε ένα φιλοσοφικό σύστημα, που αποτελείτε από τρία ενιαία, μεστά, αλληλοσυμπληρούμενα μέρη. Το Ηθικό, το Φυσικό, το Κανονικό, μέσω των οποίων το άτομο
θα πετύχει τον ιδεώδη επικούρειο ηθικό σκοπό, που είναι η αταραξία - η εδραίωση της ηδονής- και το υπέρτατο αγαθό του ανθρώπου, που είναι μια ευτυχισμένη ζωή.
Οι φίλοι μας Γιώργος, Τάκης, Χρίστος, Λεωνίδας, πρόσφατα στα φιλοσοφικά μας μαθήματα, ανέπτυξαν με μεγάλη σαφήνεια και τα τρία μέρη, και είμαι βέβαιος ότι κατανοούμε πλέον την επικούρεια ετυμολογία. Με βοηθάτε λοιπόν ώστε να περιοριστώ επιγραμματικά στην ολότητα του έργου του, για να μείνω λίγο περισσότερο στο κοινωνικό και οικογενειακό δίκαιο.
2ον Σκοπός & υπέρτατο αγαθό της Επικούρειας φιλοσοφίας
Το Ηθικό μέρος της επικούρειος φιλοσοφίας είναι μια ολοκληρωμένη στρατηγική, στην κατάκτηση του ορισθέντος από τον Επίκουρο στόχο που είναι η ηδονή «και δεν εννοεί τις ηδονές των ασώτων και των αισθησιακών απολαύσεων, όπως νομίζουν κάποιοι από άγνοια, η επειδή διαφωνούν μαζί του, η παίρνουν στραβά τα λόγια του, αλλά εννοεί το να μην υποφέρει κανείς σωματικούς πόνους και να μην είναι η ψυχή του ταραγμένη.»
Είναι η συνεχής και επίπονη καθημερινή στάση ζωής, ώστε πράττοντας το σωστό μέσω των αρετών, -κι όλοι μας ξέρουμε ότι ο Επίκουρος αναφέρετε στη φρόνηση, στην εγκράτεια, στην ανδρεία, στη δικαιοσύνη να προσεγγίζουμε όλο και περισσότερο το στόχο μας, ενώ τουναντίον πράττοντας λάθος, αγνοώντας τις αρετές που αποτελούν μέσο για την ηδονή, απομακρυνόμαστε από το υπέρτατο αγαθό μιας ευτυχισμένης ζωής και βέβαια από τον ορισθέντα τελικό ιδεώδη ηθικό σκοπό την αταραξία.
Για τον επικούρειο λοιπόν η ευδαιμονία είναι ένα ταξίδι προσωπικής ανακάλυψης του υπέρτατου αγαθού για μια ευτυχισμένη ζωή, μέσα από την ικανότητα έκφρασης της ελεύθερης βούλησης κι όχι μιας εξ αποκαλύψεως επιβολή πίστης από κάποια αυθεντία.
Οι ανταμοιβές αυτού του προσωπικού ταξιδιού δεν είναι διόλου ασήμαντες. Η μέσω των αρετών καθημερινή διαβίωση, χαρίζει όλο και περισσότερη ικανοποίηση και πληρότητα στη πορεία προς το τελικό σκοπό. Ο δρόμος για την Ιθάκη του Καβάφη είναι ένα ταξίδι για ηδονές της διαδρομής με τελικό προορισμό, «πάντα στο νου σου νάχεις την Ιθάκη/το φτάσιμο εκεί είναι ο προορισμός/και γέρος πια να αράξεις στο νησί/πλούσιος με όσα κέρδισες στο δρόμο,» του Επικούρειου ταξιδιού συμπληρώνω εγώ
Το Φυσικό μέρος της «επικούρειας φυσιολογίας» επιβεβαιώνει το Ηθικό κομμάτι, που δείχνει στο άνθρωπο το τελικό σκοπό. Η φυσιολογία των επικούρειων, διώχνει κατά κάποιον τρόπο όλα τα εξωτερικά εμπόδια που θα μπορούσαν να μπουν εμπόδιο στην κατάκτηση της ευδαιμονίας και στη συνέχεια να τον οδηγήσουν στην αταραξία.
Ο όρος Φυσικό καλύπτει ένα ευρύτατο φάσμα γνωστικών κατηγοριών και είναι άμεσα δεμένες με τις φυσικές και συναισθηματικές ανάγκες των ανθρώπων, για την αληθή κατανόηση του σύμπαντος κόσμου.
Οι θεμελιώδεις αρχές της επικούρειας φυσικής, όπως καλά γνωρίζετε είναι.
Υλη και κενό είναι τα μόνα συστατικά που υπάρχουν στο σύμπαντα χώρο.
Τίποτε δεν δημιουργείται ποτέ εκ του μη όντος.
Τίποτε δεν αφανίζεται στο μηδέν.
Το σύμπαν είναι άπειρο, οι κόσμοι επίσης όταν οι συνθήκες το επιτρέπουν.
Τα πρωταρχικά στοιχεία της ύλης είναι τα άτομα.
Το άτομο ανά πάσα στιγμή μπορεί να παρεκκλίνει, να συγκρουστεί, να ενωθεί με άλλα άτομα σχηματίζοντας σύνθετα σώματα.
Όλοι μας γνωρίζουμε την Δημοκρίτεια κοσμολογία που υποστηρίζει «ότι κάθε τι που συμβαίνει στο σύμπαν είναι η αναπόδραστη συνέπεια όσων συνέβησαν προηγουμένως, θέση απόλυτα ντετερμινιστική, αφού όλα υπαγορεύονται από την αναγκαιότητα δηλαδή την ειμαρμένη.»
Ο Επίκουρος εδώ έκανε την υπέρβαση της νόησης του, υποστηρίζοντας ότι καθώς τα άτομα διασχίζουν το κενό, είναι δυνατό σε τόπο και χρόνο απροσδιόριστο να αποκλίνουν από την ευθύγραμμη πορεία. Αυτές οι τυχαίες παρεκκλίσεις, είναι απειροελάχιστες και συμβαίνουν ανεξάρτητα από τη συμπεριφορά των άλλων ατόμων, υιοθετώντας την καινοτόμο θέση της ελεύθερης βούλησης. Με την γενικευμένη πλέον υιοθέτηση της ελεύθερης βούλησης στον άνθρωπο, ο επικούρειος αναλαμβάνει την ολότητα της ευθύνης του αποτελέσματος κάθε πράξης που διαχειρίζεται.
Εξοπλισμένος με την διαφοροποιημένη ατομική του θεωρία, ο Επίκουρος μίλησε για τη συνθετότητα της φύσης χωρίς να καταφύγει σε υπερφυσικούς μύθους και είχε το σθένος να ερμηνεύσει αβίαστα το σχηματισμό άπειρων κόσμων κι έμβιων όντων. Το κίνητρο του Επίκουρου ήταν και συνεχίζεται να είναι για μας τους επικούρειους η εξάλειψη του φόβου γιατί είναι ασύμβατη με την αταραξία της ψυχής. Κι όταν λέμε φόβο, εννοούμε το φόβο του θανάτου, το φόβο των θεών, το φόβο του επερχόμενου άλγους (πόνου), το φόβο της μη πραγματοποίησης των επιθυμιών μας, που καθορίζονται ως φυσικές και αναγκαίες.
Με τη διαφοροποίηση του Επίκουρου από τη Δημοκρίτεια ατομική θεώρηση, ο Αθηναίος φιλόσοφος προχώρησε ένα βήμα μπροστά για τη βιοποικιλότητα των ειδών στο άπειρο σύμπαν. Το άτομο μπορεί να παρεκκλίνει απειροελάχιστα από την ευθεία πορεία, να ενωθεί με άλλα άτομα σχηματίζοντας σύνθετα σώματα, ενεργοποιώντας την ελεύθερη βούληση του. «Αφού το σύμπαν εκτείνεται προς κάθε κατεύθυνση και δεν έχει όρια, κι αφού τα πρωταρχικά στοιχεία είναι απειράριθμα και προικισμένα με αέναη κίνηση, είναι απίθανο η δική μας γη μοναχά και ο δικός μας ουρανός να ‘ναι τα μόνα που υπάρχουν κι όλη η υπόλοιπη ύλη να παραμένει αδρανής. Πολύ περισσότερο που ο κόσμος είναι έργο της φύσης και τα πρωταρχικά στοιχεία από μόνα τους, αυθόρμητα προσκρούοντας μεταξύ τους με πολλούς τρόπους, τυχαία δίχως σκοπό, κατόρθωσαν να σχηματίσουν τους συνδυασμούς εκείνους που αμέσως έγιναν οι αρχές των μεγάλων πραγμάτων: της στεριάς, της θάλασσας, του ουρανού και των έμβιων όντων. Γι αυτό, ξανά και ξανά οδηγείσαι στο συμπέρασμα ότι θα πρέπει κι αλλού να υπάρχουν κι άλλες συσσωρεύσεις ύλης σαν ετούτην εδώ που την αγκαλιάζει άπληστα ο αιθέρας.»
Το Κανονικό (λογικό) είναι η επικούρεια μεθοδολογία με την οποία τεκμηριώνει το αληθές από το ψευδές με την αλάνθαστη μαρτυρία, α)των αισθήσεων, β)των συναισθημάτων, γ)των προλήψεων, δ) τις φανταστικές επιβολές της διάνοιας.
Σύμφωνα με τον Επίκουρο αληθείς γνώμες είναι εκείνες που επιβεβαιώνονται και δεν αμφισβητούνται από το ολοφάνερο, ενώ ψευδείς γνώμες είναι εκείνες που αμφισβητούνται και δεν επιβεβαιώνονται από το ολοφάνερο.
Ο Φιλόδημος από τα Γάδαρα, ένας επικούρειος στοχαστής και ποιητής το 80 π.χ. περίπου, στο έργο του «περί μεθόδων επαγωγικού συμπερασμού» υπερασπίζει την κανονική του Αθηναίου φιλόσοφου, δηλαδή τη μέθοδο με την οποία μπορούμε να συμπεράνουμε τις ιδιότητες των πραγμάτων και φαινομένων που συμβαίνει να βρίσκονται ακόμη κι έξω από την εμβέλεια της αντίληψης μας, κάνοντας εικασίες για τα υπαρκτά, τα άδηλα, ακόμη και για τα προσδοκώμενα, επιλέγοντας τελικά τη γνώμη που επιμαρτυρείτε (επιβεβαιώνεται) ως αληθές και δεν αμφισβητείται από το προφανές. Βάση και θεμέλιο των πάντων είναι το ολοφάνερο και αυταπόδεικτο.
Μπορούμε να αλλάξουμε γνώμη όταν η επιμαρτύρηση αμφισβητηθεί από το ολοφάνερο και αυταπόδεικτο, (μετά από νέα στοιχεία,) βέβαια πάντα με τα κριτήρια της αλήθειας, προσθέτοντας σήμερα και τον επιστημονικό εργαστηριακό σχεδιασμό.
Η μεθοδολογία του επικούρειου κανόνα δύναται να χρησιμοποιηθεί και στην καθημερινή μας ζωή, ώστε οι γνώμες μας να είναι αληθείς και τα αποτελέσματα των ενεργειών, να μας προσδίδουν προστιθέμενη αξία ωφέλειας, στη σωματική απονία και ψυχική αταραξία, στη πορεία μας για μια ευτυχισμένη ζωή.
Όλα όμως τα παραπάνω δεν έχουν καμιά ωφέλεια, όταν παραμένουν θεωρητικά κείμενα και απευθύνονται σε μια ελίτ της κοινωνίας, οι οποίοι μέσα από μια ψευδαίσθηση οικονομικής αυτάρκειας αυτοπροσδιορίζονται επικούρειοι, χρησιμοποιώντας επιλεκτικά μέρη της ολότητας του έργου. Ματαιοπονούν βέβαια αφού η όποια επιλεκτικότητα από μόνη της δεν προσεγγίζει κατ΄ελάχιστο τον τελικό σκοπό την αταραξία.
Για τον Επίκουρο η δύναμη του θεωρητικού αυτού οικοδομήματος που το κρατάει αρμονικά ενωμένο, λειτουργικό και ωφέλιμο είναι η φιλία, πού ο χρόνος κι ο τόπος τούς ενώνει με αμέριστη αγάπη, αφοσίωση κι ανιδιοτέλεια. Κι όταν λέμε χρόνο, εννοούμε την καθημερινή σχέση, κι όταν λέμε τόπο εννοούμε τον κήπο.
Ο Διογένης Λαέρτιος αναφέρει ότι ο επικούρειος σε καμιά περίπτωση δεν θα εγκαταλείψει το φίλο του και για χάρη της φιλίας θα πρέπει να είμαστε διατεθειμένοι ακόμη και κινδύνους να διατρέξουμε.
Ο αγαπητός φίλος Χάρης Δημητριάδης στο πρόσφατο βιβλίο του «Ένας Τρόπος να Ζεις Βασισμένος στην Αρχαιοελληνική Φιλοσοφία του Επίκουρου» γράφει. Ο φίλος μας βοηθά να αξιολογούμε την ποιότητα της ζωής μας, καθώς λειτουργεί ως καθρέφτης του εαυτού μας να πετυχαίνουμε τους στόχους, να συμμετέχουμε σε κοινές δραστηριότητες, να αναπτύσσουμε με συνέπεια και διάρκεια σωματικές και πνευματικές δραστηριότητες, να συμμετέχουμε στη δημόσια ζωή, να αντλούμε δύναμη σε δύσκολες περιόδους της ζωής μας, να αποκτάμε συναισθηματική υποστήριξη και να διαμορφώνουμε την προσωπική μας ταυτότητα.
Για τον φιλόσοφο του κήπου (τον αναντικατάστατο αυτόν δημοκράτη Αθηναίο στοχαστή) η φιλία είναι αθάνατο αγαθό με την έννοια πως χαρίζει μια ευτυχία παρόμοια με αυτή που απολαμβάνουν οι αθάνατοι θεοί.
3ον Οικογενειακό και κοινωνικό δίκαιο: Δομή και ωφέλεια
Οικογενειακό δίκαιο είναι ο κλάδος του αστικού δικαίου που αφορά στο σύνολο των νομικών κανόνων που διέπουν τις οικογενειακές σχέσεις, τις σχέσεις δηλαδή που διαμορφώνονται και αναπτύσσονται στο πλαίσιο της οικογένειας. Πρόκειται δηλαδή για τις σχέσεις μεταξύ των συζύγων, καθώς και για τις σχέσεις μεταξύ γονέων και τέκνων. Ορισμένοι ωστόσο κανόνες του οικογενειακού δικαίου προϋποθέτουν ευρύτερη έννοια της οικογένειας, για τη διατροφή, την επιτροπεία ή τη δικαστική συμπαράσταση. Το οικογενειακό δίκαιο περιέχεται στο 4ο βιβλίο του αστικού κώδικα. Συναντάται και διέπεται επίσης από τον καταστατικό χάρτη της εκκλησίας, στο κώδικα πολιτικής δικονομίας, στο κώδικα ποινικής δικονομίας, στο ποινικό κώδικα και στις συνταγματικές διατάξεις που αναφέρονται στην οικογένεια, στο γάμο, την ισότητα, τη προσωπικότητα και τη θρησκευτική ελευθερία.
Κοινωνικό δίκαιο είναι η ανθρώπινη θέληση οποία ρυθμίζει την κοινωνική ζωή κατά τρόπο «ετερώνυμο», «επιτακτικό» και «εξαναγκασμό». Συνεπώς το κοινωνικό δίκαιο δεν προέρχεται από την ατομική θέληση των επιμέρους ατόμων, αλλά επιβάλλεται εξωτερικά «ετερώνυμος ρύθμιση», επιβάλλοντας όμως στους μη συμμορφούμενους προς τους κανόνες του κυρώσεις (εξαναγκασμός).
Μετά τον καταγεγραμμένο σύγχρονο ορισμό του Οικογενειακού και κοινωνικού δικαίου (η επικούρεια φιλοσοφία απορρίπτει τους ορισμούς, δεν διδάσκει τίποτα περί διαίρεσης η χωρισμού σε μέρη και δεν διαθέτει καμία μέθοδο επίλυσης σοφιστικών διλημμάτων ή ανεύρεσης σφαλμάτων σε διφορούμενες προτάσεις), θα ιχνηλατήσουμε περιληπτικά την ανάπτυξη του ανθρώπινου γένους και των κοινωνιών, από την εποχή των σπηλαίων έως τα σήμερα, στοχεύοντας πάντα στην κατάκτηση του υπέρτατου επικούρειου αγαθού της ευδαιμονίας.
Από την εποχή της εμφάνισης των πρωτευόντων θηλαστικών η γέννα και η γαλακτοφορία είναι πράξεις φυσικές, θαυμαστές, και αξιοσέβαστες. Καθιερώνεται αυτοδίκαια το μητρικό δίκαιο, αφού η μητρότητα πλέον είναι κάτι αναμφισβητήσιμο που φτάνει έως το σημείο της θεοποίησης της.
Μέχρι και τη γεωργική επανάσταση λοιπόν (αρχίζει περίπου από το 8000 πχ ), μέσα στις ομάδες οι άνδρες κυνηγοί και οι τροφοσυλλέκριες γυναίκες είχαν μια αμοιβαία αποδοχή ισότητας, που διέπονταν από την αρχή της ωφέλειας και τη γυναίκα μάνα να πρωτοκαθεδρεύει στη λειτουργία του χώρου εγκατάσταση τους και στην ανατροφή των παιδιών, βασιζόμενοι όλοι στα φυσικά, βασικά και αναγκαία για την ασφαλή επιβίωση, αναπαραγωγή και ευθυμία της ομάδας. Παρατηρούμε λοιπόν ότι ο τρόπος ζωής των τροφοσυλλεκτών προγόνων μας, μας δείχνει ότι οι άνθρωποι από τη φύση τους σκέφτονται και ενεργούν στην κατεύθυνση της ηδονής, αποστρεφόμενοι το πόνο, με κύριο προσανατολισμό να είναι ευτυχισμένοι, όσο είναι ελεύθεροι και ικανοί να παράγουν τα φυσικά και αναγκαία για την απονία του σώματος, την αναπαραγωγή, την ασφάλεια και την ευθυμία της καθημερινότητα τους.
Κύριο χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου είναι η μη μόνιμος εγκατάσταση σ' ένα μέρος, η πλήρης ισότητα των μελών της ομάδας, η μη συσσώρευση πλούτου κι αυτά κάτω από την εποπτεία του μητρικού φυσικού δικαίου. Οι υπάρχουσες ανταγωνιστικές ομάδες βιώνουν το φυσικό δίκαιο μέσα σ’ ένα πρωτόγονο φιλικό κοινωνικό περιβάλλον επιβίωσης.
Η Γεωργική επανάσταση (αντικαταστάθηκε από τη βιομηχανική επανάσταση που άρχισε στην Αγγλία το 18ο αιώνα), ήταν μια σταδιακή μετάβαση στις γνωστές σήμερα τεχνικές παραγωγής τροφής, προκαλώντας ριζικές αλλαγές παντού και δεν ήταν έργο μιας κάποιας ιδιοφυΐας. Η γεωργία δεν άλλαξε μόνο τον τρόπο που εξασφάλιζαν οι άνθρωποι τη τροφή για την επιβίωση τους, αλλά και τη συμπεριφορά απέναντι στους συνανθρώπους τους, αφού η μόνιμη εγκατάστασή, αύξησε τον αριθμό των ανθρώπων, δημιουργώντας κοινότητες, πόλεις-κράτη, οικογένειες, εξώγαμα, γένη, φυλές, έθνη.
Οι γυναίκες σταδιακά εξαρτήθηκαν πλήρως από τους άνδρες, απομονώθηκαν σε μια «εσωτερική» εργασία και οι άνδρες μονοπώλησαν όχι μόνο τις «εξωτερικές» εργασίες παραγωγής αλλά και τις νέες θέσεις διοίκησης της κοινότητας, της πόλης, του κράτους.
Ενώ στη προ γεωργική περίοδο, κανένας δεν είχε λόγους να γίνει κοινωνικά ανώτερος, τώρα με τη συγκέντρωση πλεονάσματος τροφής και τον παραγκωνισμό της γυναίκας στα του οίκου, εμφανίζεται μια νέα ηγετική ομάδα ειδικών. Οι ειδικοί θεωρούνται απαραίτητοι γιατί οι κοινότητες έγιναν πολυπληθέστερες και συνθετότερες. Η άνοδος των ειδικών όπως: ιερείς, βασιλιάδες, αξιωματούχοι στη διοίκηση της πόλης, αντιπρόσωποι κοινωνικών ομάδων, αυτόκλητοι αρχηγοί περιθωριοποιημένων ομάδων, δημιούργησαν ένα εκρηκτικό ανταγωνιστικό κοινωνικό κοκτέιλ με αποτέλεσμα οι εσωτερικές συγκρούσεις και οι πόλεμοι μεταξύ πόλεων-κρατών-εθνοτήτων να οδηγούν τους ανθρώπους στο πόνο για να δικαιωθούν οι επικούρειοι που δηλώνουν:«Όλος ο κόσμος ζει μέσα στον πόνο, για τον πόνο το άτομο έχει τη μέγιστη ικανότητα»
Ο ατομικός και κοινωνικός ευδαιμονισμός αυτής της περιόδου παρά την ανάπτυξη των αρχαίων και νεώτερων πολιτισμών είναι διαισθητικός και επιλεκτικός αφού και η οικογένεια και οι συγκροτημένες κοινωνίες είναι ανδροκρατούμενες και κληρονομικοί, το περιβάλλον ασφάλειας τους είναι ελεγχόμενο και αυταρχικό, η αξιοκρατία ανύπαρκτη, η δικαιοσύνη καθοδηγούμενη και επιλεκτική. Οι έχοντες το πλούτο και την διοίκηση, συμμετέχουν σε κλειστές στοές συμφερόντων, τάξης, επαγγέλματος, εθνικών και θρησκευτικών επιδιώξεων νομής της εξουσίας.
Τα έλλογα άτομα αποσύρονται στον προσωπικό ευδαιμονισμό μέσω της διαχείρισης της ατομικής, οικογενειακής και κοινωνικής τους ζωής, δραστηριοποιούμενοι είτε σε θέσεις πολιτικής-στρατιωτικής διοίκησης, είτε στη καλλιέργεια της γης, είτε εργαζόμενοι σαν τεχνίτες, είτε ασχολούμενοι με τα γράμματα και τις τέχνες, προσπαθώντας να απαντήσουν στο απλό καθημερινό ερώτημα ποιο είναι το ζητούμενο του ανθρώπου, του συμβατού κόσμου, του σύμπαντος και ποιος ο τρόπος κατάκτησης του. Έτσι άρχισαν να εμφανίζονται οι φιλόσοφοι στοχαστές και οι αντίστοιχες σχολές τους, μεταξύ των οποίων και ο Κήπος των Αθηνών το 306 πχ, όπου ο ιδρυτή του Επίκουρος διετύπωσε το αναφαίρετο δικαίωμα του ατόμου να είναι ελεύθερος και ευτυχισμένος πολίτης μέσα σε μια ευνομούμενη δημοκρατική πολιτεία.
Ο Μεσαίωνας η πιο σκοτεινή περίοδος της ανθρωπότητας, ισοπεδώνει κάθε προσωπική και κοινωνική αξιοπρέπεια, προκαλώντας πόνο κι οδύνη, φόβο και προκατάληψη σε ότι ο άνθρωπος συλλογίστηκε μέχρι το 4ο μχ αιώνα. Η Επικούρεια ρήση «λάθε βιώσας» (ζήσε απαρατήρητος) αποτέλεσε προσωπικό κοινωνικό και φιλοσοφικό καταφύγιο ασφάλειας και ευδαιμονίας στους δύσκολους αυτούς αιώνες μετά την Ελληνιστική εποχή. Όμως κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι με την πτώση του τελευταίου Ρωμαίου αυτοκράτορα Οδόακρου από τις Γερμανικές φυλές το 476 μχ, αρχίζει στη Δ. Ευρώπη η ανάπτυξη της τεχνολογίας με όλα τα συνακόλουθα, παίρνοντας την πρωτοκαθεδρία ανάπτυξης και επέκτασης σ’ όλο τον κόσμο. Η τελευταία προσπάθεια αναβίωσης της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας έγινε από τη δυναστεία των Καρολινών κάτω από το σκήπτρο του Καρλομάγνου (768-814) που ένωσε τη Δ. Ευρώπη από τα Πυρηναία έως τη Βόρειο θάλασσα. Όμως νέα κύματα εισβολέων με τους Βίκινγκς από το βορά, τους Μαγυάρους από την ανατολή και τους Μουσουλμάνους από το νότο έδωσαν τη χαριστική βολή στην ανόρθωση της. Έστω και με τον ανορθόδοξο αυτόν βίαιο τρόπο άνοιξε ο δρόμος της κοινωνικής και τεχνολογικής ανάπτυξης στη Δ. Ευρώπη.
Η Αναγέννηση και ο Ευρωπαϊκός διαφωτισμός απάλυναν τα ατομικά, οικογενειακά και κοινωνικά φοβικά σύνδρομα, δεν δρομολόγησαν όμως πολιτικές ασφάλειας κι ευημερίας ώστε ο άτομο να αντιμετωπίζεται ως ισότιμος πολίτης με ελεύθερη βούληση, αλλά ως δούλος υποταχτικός με ανύπαρκτα κοινωνικά και προσωπικά δικαιώματα.
Η δημιουργία νέων ανταγωνιστικών εθνικών κρατών, οδήγησαν τους πολίτες τους σε βάρβαρους αιματηρούς μακρόχρονους πολέμους, με οικτρές συνέπειες για την κοινωνική ασφάλεια και ευημερία των ανθρώπων. Η επιβαλλόμενη κοινωνική δομή, αφαίρεσε και το στοιχειώδες δικαίωμα στο πολίτη για ισότιμη αξιοκρατική συμμετοχή σ’ όλους τους θεσμούς του κράτους. Η αυστηρώς ανδροκρατική οικογενειακή επιβολή, ισοπέδωσε κάθε ίχνος ισότητας και ανάπτυξης της γυναίκας στο κοινωνικό περιβάλλον, με ανυπολόγιστες συνέπειες στην οικογενειακή και κοινωνική ισονομία και κατ΄ επέκταση στην ευδαιμονία των μελών της.
Οι μεταρρυθμιστές Τόμας Χομπς 1588 - 1679, Τζων Λοκ 1673 - 1704, Μοντεσκιέ 1689 - 1755, Βολτέρος 1694-1778, Ρουσσώ 1712-1778, Ντέιντ Χιούμ 1711-1776, Ντιντερό 1713-1784 και οι νεώτεροι στοχαστές συνέβαλαν μεν στην αφύπνιση του ενδιαφέροντος για την βελτίωση της ζωής όλων των ανθρωπίνων όντων και παρά τις τρείς καθοριστικές κοινωνικές – λαϊκές επαναστάσεις, Γαλλική το 1789, την Αμερικάνικη το 1775, την Ελληνική το 1821, οι εθνικοί πόλεμοι αναζωπυρώθηκαν με εντονότερη βαρβαρότητα, η κρατική βία εκσυγχρονίστηκε κι όλα αυτά διαμόρφωσαν νέους εθνικούς συσχετισμούς για τους πλέον αιματηρούς δύο παγκόσμιους πολέμους, μη παραβλέποντας βέβαια και τις χιλιάδες τοπικές εμφύλιες συγκρούσεις, με τα αποτρόπαια εγκλήματα, φίλος να εκτελεί φίλο, αδελφός να σκοτώνει αδελφό, πατέρας να βασανίζει τα ίδια του τα παιδιά, μάνες να τρελαίνονται από τον πλέον άδικο χαμό των βλασταριών τους, επιβεβαιώνοντας τον Ηράκλειτο πόλεμος πατήρ πάντων.
Η Εμπορική-Βιομηχανική επανάσταση υπήρξε μια περίπλοκη διαδικασία που συνδύασε τρείς βασικές αλλαγές. Την εφαρμογή της επιστήμης (νέες τεχνολογίες) στη βιομηχανία, την ανάπτυξη νέων πηγών ενέργειας και η εφεύρεση των μηχανών που περιόριζαν την ανθρώπινη εργασία. Όμως δεν έλυσαν καν βασικά επισιτιστικά προβλήματα ολόκληρων πληθυσμών, σε αντίθεση με τους προγόνους μας που πριν από χιλιάδες χρόνια, είχαν λύση τη διατροφή τους, με τις τροφοσυλλέκτριες γυναίκες και τους κυνηγούς να σκέφτονται και να ενεργούν στην κατεύθυνση της ηδονής, αποστρεφόμενοι το πόνο, με κύριο προσανατολισμό να είναι ευτυχισμένοι, όσο είναι ελεύθεροι και ικανοί να παράγουν τα φυσικά και αναγκαία για την απονία του σώματος, την αναπαραγωγή, την ασφάλεια και την ευθυμία της καθημερινότητα τους.
Τέλος η σημερινή υψηλή τεχνολογική ρομποτική επανάσταση με την παράλληλη κοινωνική απελευθέρωση δεν εξασφάλισε την ευδαιμονία των ανθρώπων ούτε καν στο στενό πυρήνα των ανεπτυγμένων κρατών, πόσο μάλλον στις υπόλοιπες υπανάπτυκτες οικονομικά και κοινωνικά χώρες που υποσιτίζονται. Η δομή των κοινωνιών, το οικογενειακό και κοινωνικό δίκαιο και η στάση ζωής του ανθρώπινου είδους τα τελευταία εκατό χρόνια, αύξησαν μεν τη ποιότητα και το προσδόκιμο χρονικό όριο ζωής, όμως μείωσαν ανεπιστρεπτί τους πόρους του πλανήτη για τον ίδιο και για τα άλλα έμβια είδη, καταστρέφοντας τον περιβάλλοντα χώρο χλωρίδας και πανίδας, όπως αυτός διαμορφώθηκε εκατομμύρια χρόνια πριν. Επανέρχεται έτσι το ερώτημα που ο Friedrich Schiller θαυμαστής του Ρουσώ λίγο μετά τη Γαλλική επανάσταση: Πώς λοιπόν εξηγούνται οι προκαταλήψεις και ο σκοταδισμός που ακόμη επικρατούν, παρ΄όλο το φως που σκόρπισε η εμπειρική γνώση και η φιλοσοφία; Που οφείλεται λοιπόν το ότι ακόμη είμαστε βάρβαροι;
4ον Κάποια συμπεράσματα: α), β) γ)……δ)…….ε)……..
Βασικές προϋποθέσεις για την επικούρεια ευδαιμονία είναι η ασφάλεια, η αυτάρκεια, η φρόνηση, η εγκράτεια, η ανδρεία, η δικαιοσύνη, και η φιλία.
α) Μπορούμε λοιπόν να διατυπώσουμε σθεναρά ότι ο αυτοπροσδιοριζόμενος επικούρειος, την ευδαιμονία θα την αναζητήσει στο συνολικό θεωρητικό υπόβαθρο του Επικούρειου φιλοσοφικού συστήματος, ώστε συνδιαλεγόμενος με τους φίλους του σε τόπο και χρόνο που οι ίδιοι αβίαστα ορίζουν, βήμα το βήμα με ειλικρίνεια και ανιδιοτέλεια θα γεύονται μέρα τη μέρα την ηδονή, την ευδαιμονία, την ήσυχη καθημερινή στάση ζωής που θα τους οδηγήσει στην ευτυχία-αταραξία που είναι το υπέρτατο αγαθό της ζωής.
β) Όπως είδαμε παραπάνω μέσα στο νοερό ταξίδι του κοινωνικού μας χρόνου, από την Γεωργική εποχή που η γυναίκα έχασε το ισότιμη οικογενειακή και κοινωνική της θέση, το αυταρχικό ανδροκρατούμενο οικογενειακό και κοινωνικό δίκαιο, στέρησε κάθε αξιοκρατική ευκαιρία των μελών τής κοινωνίας για δημιουργική συμμετοχή, στηριζόμενο στην a priori κληρονομική μεταβίβαση των περιουσιακών αγαθών και κοινωνικών τίτλων εξουσίας, διανθισμένο πότε από φιλοσοφικά συστήματα ανατολής και δύσης, πότε από τη θέληση θεϊκών προσταγών, με αποτέλεσμα η ευδαιμονία του ατόμου μα και του συνόλου του ανθρώπινου είδους, να αποτελεί το προσδοκώμενο αγαθό σε αντίθεση με τα άλλα κοινωνικά έμβια όντα που αντιστρατεύονται κάθε κληρονομική βίαιη επιβολή στα μέλη της, ζώντας μεν με τους κινδύνους της επιβίωσης τους αλλά με χαρά και απόλαυση της καθημερινότητας.
Επίλογος
Γυρίζοντας πίσω στην Ελληνιστική εποχή σ’ένα κόσμο όπου η δομή της πόλης αποσαθρώνονταν σταδιακά και δεν πρόσφερε στους πολίτες ούτε καν τα βασικά και αναγκαία και μια ανδροκρατούμενη αυταρχική οικογένεια που δεν παρείχε θαλπωρή και ασφάλεια, ο Επίκουρος πέτυχε να δομήσει μια κοινότητα μέσα στην πόλη και μια μορφή οικογένειας, όπου η ισότητα των μελών της καθορίζονταν από παρρησία (ελευθερία έκφρασης γνώμης) και την εθελοντική δημιουργική συμμετοχή στα δρώμενα του «πανεπιστημιακού» του χώρου που ονόμασε Κήπο θέτοντας σε εφαρμογή το γνωστό «λάθε βιώσας».
Για τους επικούρειους όμως που θέλουν να ασχοληθούν με τα της πολιτείας, ας έχουν οδηγό τον τρίτο πρόεδρο και κύριο συντάκτη της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ Τόμας Τζέφερσον (1743-1826) ο οποίος σε επιστολή του στον Willian Short γράφει. «Είμαι και εγώ ένας γνήσιος Επικούρειος».
Ο Επίκουρος έλυσε το πρόβλημα για τον εαυτό του με ένα πεφωτισμένο προσωπικό εγωισμό, διατυπώνοντας τη θεωρία του υπέρτατου ηθικού σκοπού, της αταραξίας. Βρήκε τη προσωπική του ευτυχία και θέλησε να την μοιραστεί με τους φίλους του, το στενό οικογενειακό και κοινωνικό του περιβάλλον. Ας κρατήσουμε κι εμείς την ίδια στάση ζωής προσφέροντας στον εαυτό μας, στους φίλους μας, στην οικογένεια μας, στην ευρύτερη κοινωνία, τον υπέρτατο ηθικό σκοπό της επικούρειας φιλοσοφίας του ᾑδέως ζῆν.
.........................