Προτομή από πεντελικό μάρμαρο, σήμερα στο Μουσείο του Καπιτωλίνου, Ρώμη

ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΝΕΟΚΛΕΟΥΣ ΚΑΙ ΧΑΙΡΕΣΤΡΑΤΗΣ,
ΑΘΗΝΑΙΟΣ ΤΩΝ ΔΗΜΩΝ ΓΑΡΓΗTΤΙΟΣ, ΓΕΝΟΥΣ TOY ΤΩΝ ΦΙΛΑΪΔΩΝ
(Διογένης Λαέρτιος – Βίοι Φιλοσόφων- Επίκουρος 10.1)

..nec tamen Epicuri licet oblivisci, si cupiam, cuius imaginem non modo in tabulis nostri familiares, sed etiam in poculis et in anulis habent. - Cicero, De finibus 5.3

“Δεν μπορούμε να ξεχάσουμε την μορφή του Επίκουρου, ακόμη και αν το θέλαμε, διότι οι επικούρειοι έχουν την εικόνα του όχι μόνο σε ζωγραφικούς πίνακες, αλλά και σε κύπελλα και σε δακτυλίδια”.

Εισαγωγή

Ο Επίκουρος, ήταν Αθηναίος φιλόσοφος και έζησε από το 341 έως το 270. Η φιλοσοφία του διαδόθηκε γρήγορα σε πολλά μέρη ήδη από την εποχή του. Ο Διογένης Λαέρτιος[1] αναφέρει ότι υπήρχε πλήθος φίλων του σε πολλές πόλεις. Η δε πόλη του τον τίμησε με χάλκινες προτομές.
Στους επόμενους αιώνες η επικούρεια φιλοσοφία συνέχισε την εξάπλωσή της σε όλο τον πολιτισμένο κόσμο. Η μορφή του Επίκουρου ήταν πάντοτε σημείο αναφοράς και ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη. Ο Κικέρων στο έργο του “De finibus”(5.3) βάζει τον Ρωμαίο επικούρειο Αττικό[2] να λέει: “Δεν μπορούμε να ξεχάσουμε την μορφή του Επίκουρου ακόμη και αν το θέλαμε, διότι οι επικούρειοι έχουν την εικόνα του όχι μόνο σε ζωγραφικούς πίνακες αλλά και σε κύπελλα και σε δακτυλίδια”.[3]
Στα χρόνια που ακολούθησαν, η παρακμή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και η επικράτηση του χριστιανισμού, σηματοδότησαν την αρχή της εποχής που ο ελληνικός πολιτισμός οδηγήθηκε στην κατάρρευση και στη θέση του ήρθε η εποχή που ονομάστηκε μεσαίωνας. Η επικούρεια φιλοσοφία παρασύρθηκε στην δίνη αυτών των σκοτεινών χρόνων και σχεδόν εξαφανίστηκε. Τα έργα του Επίκουρου και άλλων επικουρείων καταστράφηκαν, το ίδιο και το πλήθος των εικόνων τους. Προτομές και ανδριάντες θρυμματίστηκαν ή θάφτηκαν ή ενσωματώθηκαν ως οικοδομικό υλικό σε πρόχειρα κτίσματα της εποχής.
Έως τον 12ο αιώνα δεν βρίσκουμε καμία ουσιαστική γραπτή αναφορά στον φιλόσοφο, πλην της υβριστικής αναφοράς στο λεξικό του Σούδα[4]. Τον 12ο έως τον 14ο αιώνα σε μερικά έργα, υπάρχουν αναφορές στην επικούρεια φιλοσοφία, στηριζόμενα σε πηγές του Κικέρωνα του Σενέκα και του Αυγουστίνου. Οι καθαρά επικούρειες πηγές που είναι γνωστές στις μέρες μας δεν ήταν ακόμη προσβάσιμες στους στοχαστές της εποχής αυτής.[5] Αναφέρει σχετικά ο Λεωνίδας Α.Αλεξανδρίδης (2014): “Μόνον μια χιλιετία μετά από την αρχή αυτής της καταστροφής των επικούρειων γραπτών και μνημείων, έγινε δυνατό να ανασυγκροτηθεί η σκέψη του φιλοσόφου μέσα από την εύρεση το 1417 του καταπληκτικού ποιήματος του Λουκρήτιου “Για τη φύση των πραγμάτων”, που χρονολογείται τον 1ο π.χ. αιώνα, και την σύνθεση που έκανε τον 3ο μ.χ. αιώνα ο Διογένης Λαέρτιος για τις μεγάλες φιλοσοφικές σχολές της αρχαιότητας”.
Για πολλούς αιώνες μετά την καταστροφή, η μορφή και τα αυθεντικά κείμενα του Επίκουρου ήταν άγνωστα.

Οι πρώτες απόπειρες αποκατάστασης της μορφής του Επίκουρου

Στην διαδικασία αποκατάστασης των επικούρειων γραπτών που διεσώθησαν εντός των προαναφερόμενων έργων, ερευνητές της αναγέννησης εντυπωσιάστηκαν με τον Επίκουρο. Θέλησαν να αποκαταστήσουν, εκτός των κειμένων και της ουσίας της φιλοσοφίας του, και την μορφή του. Στην προσπάθεια αυτή, οι έρευνές τους ήταν αρχικά άκαρπες. Η πρώιμη αρχαιολογία είχε φέρει στο φως πολλές μορφές φιλοσόφων, αλλά δυστυχώς ανώνυμων. Μόνον υποθέσεις μπορούσαν να κάμουν, για το πως ήταν η μορφή του φιλοσόφου Επίκουρου.
O Gassendi στο περίφημο έργο του “Animadversiones in librum X Diogenis Laertii” το 1647, είχε συμπεριλάβει μια εικόνα του Επίκουρου, όπως την είχε φανταστεί ο Puteanus[6] που την είχε πρωτοδημοσιεύσει σε μια επιστολή του στον Maximilianus Plovverius αρκετά χρόνια πριν, το 1612. Στην δεύτερη έκδοση του έργου του το 1656, ο Gassendi προτίμησε να χρησιμοποιήσει ένα σκίτσο του Hernicus Howenius.


Η έκδοση με το σκίτσο του Puteanus


Ο Jean-Marie Guyau στο έργο του “Le morale d' Épicure et ses rapports avec les doctrines cοntemporaines” αναφέρει τα εξής, σε μετάφραση του Λεωνίδα Α.Αλεξανδρίδη:
“Είχε (o Gassendi) στα χέρια του δύο ομοιώματα του Επίκουρου: το ένα του το είχε στείλει ο φίλος του ο Naudé , το άλλο, φτιαγμένο σύμφωνα με ένα ανάγλυφο, του το έδωσε ο Henri Dupuy, φιλόλογος από τη Louvain. Ο Gassendi αναφέρει ο ίδιος την εγκωμιαστική επιγραφή με την οποία ο Henri Dupuy το είχε συνοδεύσει:

«Καμάρωσε, φίλε μου, την ψυχή του σπουδαίου άνδρα που αναπνέει ακόμα μέσα στα χαρακτηριστικά του. Είναι ο Επίκουρος, με το βλέμμα του και το πρόσωπό του. Καμάρωσε αυτή την εικόνα, που αξίζει να τραβά όλα τα βλέμματα»”. [7]

Ο Gabriel Naudé το 1667 δημοσίευσε στις επιστολές του (Epistoale) το γράμμα προς τον Gassendi όπου αναφέρει ότι το σκίτσο με την μορφή του Επίκουρου την είχε αποτυπώσει από ένα άγαλμα που βρέθηκε στην Villa Ludovisi στην Ρώμη την βοήθεια του ζωγράφου Hernicus Howenius.
Το 1660 κυκλοφορεί “Η ιστορία της φιλοσοφίας” από τον Thomas Stanley που περιέχει και την παρουσίαση της επικούρειας φιλοσοφίας από το έργο του Gassendi, σε αγγλική μετάφραση από το λατινικό πρωτότυπο. Εκεί υπάρχει μια ακόμη προσπάθεια απεικόνισης του φιλοσόφου Επίκουρου, υποθετική βεβαίως.



Η προσπάθεια αναγνώρισης της μορφής του Επίκουρου συνεχίστηκε τα επόμενα έτη. Η αρχαιολογία της εποχής είχε ανακαλύψει επιπλέον αγάλματα και προτομές φιλοσόφων, πλην όμως και πάλι σε κανένα από αυτά δεν υπήρχε επιγραφή που να αναφέρεται στον φιλόσοφο Επίκουρο. Σημειώνουμε ότι το ίδιο συνέβαινε και σε άλλους φιλοσόφους, όπως τον Διογένη. Έτσι το έργο της ταυτοποίησης της μορφής του Επίκουρου ήταν αδύνατο. Παρόλα αυτά όπως διαβάζουμε στο έργο του Bernard Frischer, The Sculpted Word: Epicureanism and Philosophical Recruitment in Ancient Greece, υπήρξαν αρκετοί που επιχείρησαν να αποδώσουν αγάλματα και προτομές ανωνύμων φιλοσόφων στον Επίκουρο. Όλες αυτές οι προσπάθειες αποδείχθηκαν επίσης ανεπιτυχείς. Αυτό επιβεβαιώθηκε όταν από τύχη αγαθή ανακαλύφθηκε η πρώτη προτομή του Επίκουρου που έφερε το όνομά του.

Οι ενεπίγραφες προτομές του Επίκουρου

Η ανακάλυψη συνέβη μόλις το 1742 στην Ρώμη. Κατά την διάρκεια εργασιών για την κατασκευή στοάς στην εκκλησία St Maria Maggiore, ανακαλύφθηκε τυχαία η πρώτη διπλή προτομή του Επίκουρου με το Μητρόδωρο, όπου υπήρχαν χαραγμένα τα ονόματά τους.[8]


Η μαρμάρινη προτομή από την St Maria Maggiore στην Ρώμη[9], στην οποία διακρίνεται το όνομα του Επίκουρου. Σήμερα στο Capitolino Museo στην Ρώμη.

Η διπλή προτομή τοποθετήθηκαν αμέσως στην συλλογή του Πάπα Βενέδικτου του 14ου.[11] Η ανακάλυψη ήταν μεγάλη, διότι επιτέλους έγινε γνωστή η μορφή του Επίκουρου αλλά και του Μητρόδωρου. Είχε ως επακόλουθο την ταυτοποίηση των υπολοίπων ανώνυμων προτομών με την μορφή τους.
Το 1753 συνέβη η ανακάλυψη επίσης ενεπίγραφης μικρής χάλκινης προτομής του του Επίκουρου, στην Βίλα των Παπύρων στο Ερκολάνο της Ιταλίας μέσα στις στάχτες του Βεζούβιου.[12]


Η χάλκινη προτομή από την Βίλα των Παπύρων στο Ερκολάνο[10], στην οποία διακρίνεται το όνομα του Επίκουρου. Δεύτερο μισό του 3ου αιων. π.χ.χ. Σήμερα στο Μουσείο της Νάπολη.

Με τον τρόπο αυτό, επιβεβαιώθηκε οριστικά η μορφή του Επίκουρου. Συνολικά μέχρι σήμερα έχουν βρεθεί τριάντα προτομές του Επίκουρου, όλες ελληνιστικά αντίγραφα της ρωμαϊκής περιόδου όπως αναφέρει ο Bernard Frischer (σελ. 175). Μετά από δεκάδες αιώνες λοιπόν, γνωρίσαμε και πάλι την ευγενική φυσιογνωμία αυτού του μεγάλου φιλοσόφου.

Οι ανδριάντες με την μορφή του Επίκουρου

Σήμερα γνωρίζουμε την ύπαρξη επτά ανδριάντων που ανήκαν σε επικούρειους φιλοσόφους, αλλά δυστυχώς δίχως την κεφαλή τους. Έχουν την ίδια θεματολογία. Απεικονίζουν καθήμενο φιλόσοφο με χιτώνα να κρατά παπυρικό κύλινδρο.


Ο ανδριάντας του Επίκουρου που ανακάλυψε ο Γεώργιος Δοντάς στην Αθήνα

Μόλις το 1912 έγινε γνωστό[13] ότι αυτοί οι τύποι ανδριάντων απεικόνιζαν επικούρειους. Οι τελευταίοι δύο ανδριάντες βρέθηκαν από τον Έλληνα αρχαιολόγο Γεώργιο Δοντά στην περιοχή μεταξύ του Κεραμεικού και του Μεταξουργείου την δεκαετία του 1970.[14] Συνολικά στην περιοχή βρέθηκαν πέντε ανδριάντες φυσικού μεγέθους, εντοιχισμένοι σε ένα πρόχειρο κτίσμα “μιας εποχής ερήμωσης” όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Δοντάς. Οι δυο ανήκουν στον Επίκουρο και είναι αντίγραφα ενός διάσημου ανδριάντος του φιλοσόφου της εποχής 270-280 π.χ.χ. Είναι από πεντελικό μάρμαρο. Οι υπόλοιποι ανήκουν σε άλλους επικούρειους φιλοσόφους.(Δοντάς 1971) Δυστυχώς, όπως προανάφερα, είναι όλοι ακέφαλοι. Σύμφωνα με τα ευρήματα αυτά, ο Δοντάς εικάζει ότι στην περιοχή αυτή εντοπίζεται η φιλοσοφική σχολή του Επίκουρου, ο Κήπος[15].

Η μορφή του Επίκουρου σήμερα

Στις ημέρες μας η μορφή του Επίκουρου συγκινεί το ίδιο όπως και στην αρχαιότητα τους φίλους της επικούρειας φιλοσοφίας και όχι μόνον. Η προτομή του Επίκουρου εκτός των μουσείων, υπάρχει ως εικόνα σε πλήθος βιβλίων και ιστοσελίδων. Έχει εμπνεύσει καλλιτέχνες για να τον εικονίσουν και πάλι στις ημέρες μας σε ζωγραφικούς πίνακες. Σε μουσεία του εξωτερικού διατίθενται σύγχρονα αντίγραφα της προτομής του. Τελευταία χρησιμοποιήθηκε η τεχνολογία της τρισδιάστατης εκτύπωσης για να αποδοθεί η μορφή του σε διάφορα υλικά. Στην Ελλάδα, τα τελευταία μόλις χρόνια, η μορφη του Επίκουρου απεικονίστηκε ξανά στην ζωγραφική και γλυπτική.


Πίνακας της ζωγράφου Εύης Σαραντέας (2012)


Προτομή του γλύπτη Εξηκία Τριβουλίδη (2016)

Από τύχη αγαθή και από την έρευνα φωτισμένων ανθρώπων, αλλά και από τον θαυμασμό των επικουρείων όλων των εποχών προς τον μεγάλο φιλόσοφο, ούτε και σήμερα “δεν μπορούμε να ξεχάσουμε την μορφή του Επίκουρου ακόμη και αν το θέλαμε, διότι οι επικούρειοι έχουν την εικόνα του όχι μόνο σε ζωγραφικούς πίνακες αλλά και σε κύπελλα και σε δακτυλίδια..”, όπως έλεγε από την αρχαιότητα ακόμη ο Αττικός.

Υποσημειώσεις

[1]Διογένης Λαέρτιος, συγγραφέας των βιογραφιών των φιλοσόφων της αρχαιότητας. Για τον ίδιο δεν γνωρίζουμε τίποτε. Το έργο του απαριθμεί δέκα βιβλία στα οποία συγκεντρώνει πλήθος φιλοσόφων. Από τα γραφόμενά του συμπεραίνεται ότι έζησε τον 3ο αι. μ.χ.χ. διότι στο έργο του αναφέρεται στον σκεπτικό φιλόσοφο Σέξτο Εμπειρικό που έζησε τον 3ο αιώνα.
[2]Titus Pomponius Atticus, Ρωμαίος τραπεζίτης και εκδότης, φημισμένος επικούρειος της εποχής (110 – 32 π.χ.χ.)
[3]..nec tamen Epicuri licet oblivisci, si cupiam, cuius imaginem non modo in tabulis nostri familiares, sed etiam in poculis et in anulis habent. - Cicero, De finibus 5.3
[4]Σούδα ή Σουίδα, ελληνικό λεξικό το οποίο γράφτηκε τον 10ο αιώνα.
[5]Λεωνίδας Αλεξανδρίδης, “Ο Επίκουρος κατά τον Μεσαίωνα”, 4ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Επικούρειας Φιλοσοφίας – Πρακτικά , 2014
[6]Bernard Fricher. “On reconstructing the portrait of Epicurus” California Studies in Classical Antiquity, v12, σελ 130
[7]Η ΗΘΙΚΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΜΕ ΤΙΣ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ - Jean-Marie Guyau, μετ. Λεωνίδα Α.Αλεξανδρίδης http://epicuros.gr/books/JMGuyau_Epicuro.pdf
[8]Bernard Frischer, The Sculpted Word: Epicureanism and Philosophical Recruitment in Ancient Greece, σελ.151
[9]Κοντά στον ίδιο χώρο, στην Villa Casali, βρέθηκε το 1775 η προτομή που σήμερα βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο, www.britishmuseum.org, και The British Museum “The Townley Gallery” 1836, σελ.14
[10]Στον ίδιο χώρο βρέθηκε και η προτομή του Έρμαρχου, του πρώτου σχολάρχη του Κήπου μετά τον Επίκουρο.
[11]The British Museum “The Townley Gallery” 1836, σελ.14
[12]http://cir.campania.beniculturali.it/museoarcheologiconazionale/itinerari-tematici/galleria-di-immagini/RA191?set_language=it
[13]Bernard Frischer, The Sculpted Word: Epicureanism and Philosophical Recruitment in Ancient Greece, σελ. 155
[14]Αρχαιολογικόν Δελτίον, τόμος 26(1971) Μέρος Α'
[15]Χρήστος Γιαπιτζάκης, “Η πιθανή ανακάλυψη του Κήπου Αθηνών” , Ο ΚΗΠΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ, ΙΒ

Βιβλιογραφία

-Bernard Fricher. “On reconstructing the portrait of Epicurus” California Studies in Classical Antiquity, v12 1981
-Bernard Frischer, The Sculpted Word: Epicureanism and Philosophical Recruitment in Ancient Greece
-Professor Bernard Frischer http://www.frischerconsulting.com/frischer/index.html
-Jean-Marie Guyau, Le morale d'Épicure et ses rapports avec les doctrines cοntemporaines σε μετάφραση του Λεωνίδα Α.Αλεξανδρίδη, δημ. στο www.epicuros.gr
-http://cir.campania.beniculturali.it/museoarcheologiconazionale
-Λεωνίδας Αλεξανδρίδης, “Ο Επίκουρος κατά τον Μεσαίωνα”, 4ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Επικούρειας Φιλοσοφίας – Πρακτικά, 2014 εκδόσεις ΚΗΠΟΣ
-Αρχαιολογικόν Δελτίον, τόμος 26(1971) Μέρος Α'
-Χρήστος Γιαπιτζάκης, “Η πιθανή ανακάλυψη του Κήπου Αθηνών” , Ο ΚΗΠΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ, ΙΒ
-The British Museum “The Townley Gallery” 1836
-Cicero, De finibus 5.3
-Σουίδα, ελληνικό λεξικό, εκδόσεις Θύραθεν
-Εύη Σαραντέα, ΤΟ ΕΝΤΟΣ ΑΓΑΛΜΑ, ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΒΑΣΙΖΟΜΕΝΕΣ ΣΕ ΓΛΥΠΤΑ, Εκδόσεις ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ, 2015

---

www.epicuros.gr - 2017 .........................