Κείμενα Επικούρειας Φιλοσοφίας
*Η παρακάτω δημοσίευση, έχει αναρτηθεί με την άδεια του συγγραφέα
Ομιλία στον Κήπο Αθηνών στις 12 Ιανουαρίου 2012
Ο τίτλος της
ομιλίας μου προδιαθέτει ότι
δεν θα γίνει παρουσίαση
αναλυτική ενός θέματος που
αφορά στην επικούρεια
φιλοσοφία αλλά ότι θα
διατυπώσω τις εντυπώσεις μου,
τα αισθήματα, τις σκέψεις και
τα συμπεράσματά μου γύρω από τη
φιλοσοφία αυτή. Νιώθω την
ανάγκη πρώτα να καταθέσω τη
μεγάλη μου εκτίμηση και τον
επίσης μεγάλο θαυμασμό μου
στον ξεχωριστό αυτό άνθρωπο
και φιλόσοφο' που στο πέρασμά
του από αυτόν εδώ τον κόσμο
κατάφερε να αφήσει τόσο βαθιά
τ'αχνάρια του,ώστε μετά από
τόσους αιώνες να μένουν
ανεξίτηλα' και θα παραμένουν
όπως φαίνεται ες αεί.
Κι' αυτό
γιατί, σε κάθε εποχή, και από
όσους είχαν και θα έχουν την
τύχη να τον συναντήσουν στο
δρόμο τους, φιλοξενείται και
λατρεύεται ως θεός αθάνατος
κατά τη δική του ρήση, για να
παραδοθεί επίσης αθάνατος στην
επόμενη.
Μόνο σε εποχές σκοτεινές όπως
αυτή του Μεσαίωνα μάλλον σε
όλες τις εποχές, γιατί δεν
έλλειψαν ποτέ οι σκοταδιστές,
πολλοί θεώρησαν ή σκοπίμως
παρουσίασαν τον Επίκουρο ως
ένα ακόλαστο και χυδαίο
ηδονιστή.
Παράλληλα όμως ο Επίκουρος, σε
όλες τις εποχές, από την
αρχαιότητα μέχρι και
σήμερα,έχει αποσπάσει δηλώσεις
και εκδηλώσεις σεβασμού και
θαυμασμού τόσες πολλές και
τέτοιου είδους, που παρόμοιες
δεν έχουν παραδοθεί για άλλους
φιλοσόφους.
Αξίζει να ακούσουμε,για τους
νέους φίλους μας
περισσότερο,ένα απόσπασμα από
το εγκώμιο που πλέκει γι' αυτόν
ο Ρωμαίος ποιητής Λουκρήτιος
Κάρος ,του 1ου πριν από τη
χριστιανική χρονολόγηση αιώνα,
στο εμπνευσμένο από τον
Επίκουρο ποίημά του De rerum natura
που μέσω αυτού κυρίως αλλά και
του Κικέρωνα ,γνώρισε η δυτική
διανόηση τον Έλληνα φιλόσοφο:
"Εσένα,στολίδι του γένους των Ελλήνων,που πρώτος ύψωσες φως λαμπερό μες στα φριχτά σκοτάδια κι έδειξες τα αληθινά αγαθά της ζωής,Εσένα ακολουθώ' όχι για να σε παραβγώ, αλλά από αγάπη θέλω να σε μιμηθώ. Τι να σου κάνει ένα χελιδόνι μπροστά στους κύκνους;" Και παρακάτω:
"Ήταν θεός! Ναι ήταν Θεός εκείνος, που πρώτος βρήκε το νόημα της ζωής, ό,τι σήμερα ονομάζουμε Σοφία' εκείνος, που με την επιστημοσύνη του, άρπαξε τη ζωή μέσα από τα βαθιά σκοτάδια και την απίθωσε σε τέτοιο γαλήνιο λιμάνι και σε τόσο καθάριο φως..."
Εκτός όμως
από το Λουκρήτιο έχουμε
πλειάδα διανοουμένων και
φωτεινών ιστορικών
προσωπικοτήτων όλων των εποχών
που είτε ύμνησαν και επαίνεσαν
το δάσκαλο αυτό της Σοφίας και
της τέχνης του ΕΥ ΖΗΝ,είτε τον
υπερασπίστηκαν με θέρμη,
απαντώντας στις ύβρεις και τις
συκοφαντίες που οι ιδεολογικοί
του αντίπαλοι εκτόξευαν
εναντίον του.
Ακούμε τον Τόμας Τζέφερσον, τον
τρίτο πρόεδρο των ηνωμένων
πολιτειών 9και κύριο συντάκτη
της διακήρυξης της
ανεξαρτησίας τους να ομολογεί
απερίφραστα:
"Είμαι
κι εγώ επικούρειος και θεωρώ
ότι οι γνήσιες θέσεις του
Επίκουρου κι' όχι αυτές που του
καταλογίστηκαν, περιέχουν ό,τι
πιο ορθολογικό μας έχουν
κληροδοτήσει η Ελλάδα και η
Ρώμη στο χώρο της ηθικής
φιλοσοφίας". Και είχε τη
φαεινή ιδέα να συμπεριλάβει
στη διακήρυξη και το δικαίωμα
της Ευτυχίας, υπέρτατο
δικαίωμα του ανθρώπου κατά τον
Επίκουρο.
Ακούμε το Νίτσε το μεγάλο αυτό
στοχαστή να λέει ότι "η
Σοφία δεν προχώρησε ούτε ένα
βήμα μετά τον Επίκουρο και
πολλές φορές βρίσκεται
χιλιάδες βήματα πίσω του".
Και σκεφτόμαστε πόσο είχε
δίκιο ο Νίτσε, όταν σήμερα
ακούμε ότι στις Ηνωμένες
Πολιτείες, σε πολλά σχολεία,
απαγορεύεται η διδασκαλία της
Δαρβινικής εξελικτικής
θεωρίας και αντί αυτής
διδάσκεται ο ευφυής σχεδιασμός
και η παντοδυναμία ενός
Δημιουργού που είπε και
εγένοντο όλα εκ του μηδενός,
παρά το γεγονός ότι ο
επικούρειος πρόεδρος είχε
θεσπίσει από το 1800 και νόμο
περί της ανεξιθρησκείας, για να
προστατεύσει τον άνθρωπο από
τα δεινά της
μισαλλοδοξίας.Όπως επίσης και
σήμερα βλέπουμε ονομαστούς
στον κλάδο τους χημικούς,
βιολόγους, φυσικούς,
αστρονόμους να έχουν
πρωτόγονες ιδέες για την
προέλευση του κόσμου και τη
σημασία της ζωής...
Ακούμε φωνές όλων των εποχών
όπως όπως αυτή του Λουκιανού,
ενός άλλου φωτεινού πνεύματος
του 2ου μετά τη χριστ.
χρονολόγηση αιώνα, που
αγανακτισμένος για την πράξη
ενός μάντη της εποχής του, του
ψευδομάντη Αλέξανδρου, να
κάψει δημοσίως το βιβλίο του
Επίκουρου "Κύριαι Δόξαι"
γράφει στον επικούρειο φίλο
του Κέλσο συγγραφέα του έργου
"Αληθής λόγος" :
"Καίει ο καταραμένος το καλύτερο βιβλίο του Επίκουρου,χωρίς να ξέρει πόσα καλά προσφέρει το βιβλίο αυτό σε όσους το διαβάζουν, πόση γαλήνη ,αταραξία και ελευθερία γεννά μέσα τους, γλυτώνοντας τους από τους φόβους,τα φαντάσματα και τα τέρατα και από μάταιες ελπίδες και περιττές επιθυμίες,αφού ενσταλάζει φρόνηση και αλήθεια και εξαγνίζει πραγματικά τη σκέψη τους κι' όχι με δάδες και κρεμμύδια κι' άλλα τέτοια (εννοεί τα σύνεργα του ψευδομάντη) αλλά με ορθό λόγο και αλήθεια και παρρησία.."
Μια τέλεια
ανάλυση της επικούρειας
φιλοσοφίας σκεφτόμαστε.. Και
προσθέτει ο Λουκιανός ότι οι
Πλατωνικοί και οι Στωικοί και
οι Πυθαγόρειοι ήταν φίλοι του,
εννοεί ομοϊδεάτες του,ενώ ο "άτεγκτος"
Επίκουρος όπως τον έλεγε ο
ψευδομάντης Αλέξανδρος ήταν
άσπονδος εχθρός του.
Ακούμε το Ρωμαίο συγγραφέα και
στωικό φιλόσοφο Σενέκα να λέει
ότι πράγματα που είπε ο
Επίκουρος είναι θησαυροί που
ανήκουν σε όλη την ανθρωπότητα.
Ακούμε το Διογένη το Λαέρτιο
που αφιερώνει στον Επίκουρο
ολόκληρο το 10ο βιβλίο του έργου
του "βίοι φιλοσόφων" να
υπερασπίζεται με θέρμη τον
δάσκαλο έναντι των εχθρών του
και να γράφει ότι όποιος
γνώριζε τον Επίκουρο από κοντά,
γοητευόταν από τις σειρήνες
της διδασκαλίας του.
Ο σύγχρονός μας επίσης Ίρβιν
Γιάλομ συγγραφέας διάσημος από
τα έργα του "ο κήπος του
Επίκουρου" και "Όταν
έκλαψε ο Νίτσε" θα πει το
γνωστό: όσο γνωρίζω
περισσότερο τον Έλληνα
φιλόσοφο Επίκουρο, τόσο
πιστεύω ότι υπήρξε ο πρώτος
υπαρξιακός ψυχοθεραπευτής.
Αυτές και τόσες άλλες δηλώσεις
σεβασμού και θαυμασμού στο
μεγάλο δάσκαλο,επικυρώνουν την
αξία του και ενισχύουν τη δική
μας εκτίμηση. Γι' αυτό νομίζω
ότι το σχόλιο που κάναμε μετά
το 1ο πανελλήνιο συμπόσιο
Επικούρειας φιλοσοφίας, πάνω
στο αν ήταν σωστή ή όχι η
αναφορά στους τίτλους σπουδών
των ομιλητών, και η εκτίμηση
έκλινε περισσότερο στο ότι δεν
ήταν σωστή, εκ των υστέρων, τώρα
που έχω γνωρίσει το βίο και την
πολιτεία του σοφού αυτού
ανθρώπου απαντώ ότι όχι μόνο
ήταν σωστή αλλά ήταν και
απαραίτητη.
Συμφωνώ ότι επιβάλλεται μια
σεμνότητα σ' αυτά τα
θέματα,αποφεύγοντας την
προβολή και ακολουθώντας
άλλωστε τη σχετική διδαχή του
Επίκουρου ,του να ζούμε δηλαδή
απαρατήρητοι' όμως για το
συγκεκριμένο φιλόσοφο που
ξέρουμε πόσο βάναυσα έχει η
μνήμη του κακοποιηθεί και η
φιλοσοφία του
κατασυκοφαντηθεί, εμένα
τουλάχιστον μου κάνει πολύ
καλό να ακούω ότι μίλησαν γι'
αυτόν με αυτό τον τρόπο ο
Τζέφερσον ή ο Νίτσε ή ο
Βολταίρος και τόσοι άλλοι' και
ότι τελικά και οι ομιλητές του
συμποσίου δεν ήταν τυχαίοι.
Η εγγύτερη γνωριμία μου με τον
Επίκουρο άρχισε εδώ και ένα
περίπου χρόνο λίγο πριν το 1ο
πανελλήνιο συμπόσιο
επικούρειας φιλοσοφίας. Πρέπει
να πω ότι πάντα ένιωθα
επικούρεια παρ' ότι δεν ήξερα
πολλά πράγματα πάνω σ' αυτή τη
φιλοσοφία Γιατί τα διαβάσματά
μου στρέφονταν κυρίως γύρω από
τον Πλάτωνα και τους άλλους
ιδεαλιστές φιλοσόφους,
ορμώμενη όχι από ιδεολογική
συγγένεια αλλά από περιέργεια
και φιλομάθεια περισσότερο'
προσπαθούσα να τους κατανοήσω
μελετώντας την πορεία της
σκέψης τους, πάνω στην οποία
βασίστηκε η δυτική κουλτούρα
και διανόηση. Βασάνιζα το μυαλό
μου να μπω στη διαδικασία της
διαλεκτικής για να φτάσω με
τούς λογικούς ακροβατισμούς
του Πλάτωνα στην Ιδέα του
Αγαθού ή στο ακίνητο κινούν του
Αριστοτέλη, σε διανοητικά
σχήματα δηλαδή που τώρα τα
βλέπω ως στερούμενα μεγάλης
σημασίας.
Πάντα στεκόμουν με σκεπτικισμό
και κριτική διάθεση απέναντι
σε έννοιες και θεωρίες
μεταφυσικές,όπως θεία πρόνοια,
ζωή και τιμωρία μετά θάνατο,
μετενσάρκωση,ειμαρμένη,μαντείες
και θαύματα,θεόπνευστες
αλήθειες ή θείες αποκαλύψεις
.Ενδόμυχα ένιωθα ότι
συμφωνούσα εν πολλοίς με τους
Σοφιστές που απέρριπταν πολλά
απ'αυτά και ύψωναν τη φωνή της
λογικής' όμως έπρεπε να διδάσκω
ότι αυτοί ήταν οι αίτιοι της
παρακμής του αρχαίου ελληνικού
μεγαλείου,γιατί υπέσκαψαν τα
θεμέλια του ελληνικού
πνευματικού οικοδομήματος,
καταρρίπτοντας τη μια μετά την
άλλη τις αξίες και τους θεσμούς
που το συγκροτούσαν, αφού με τη
ρητορική τους δεινότητα
παρουσίαζαν το άσπρο ως μαύρο
και το δίκαιο ως άδικο. Ήταν
ακριβώς η άποψη του Πλάτωνα,
όπως φαίνεται στους διαλόγους
του, και ιδιαίτερα στον ομώνυμο
διάλογο "Σοφιστής" ή περί
του "μη όντος".
Όμως παρόλο που είχα ξεχωρίσει
τον Επίκουρο πολύ νωρίς και
είχα διαβάσει πριν πολλά
χρόνια την "Αντιγνώση" της
Λιλής Ζωγράφου και τον
Επίκουρο του Χαράλαμπου
Θεοδωρίδη,τον άφησα στην άκρη
μεταθέτοντας στο χρόνο τη
βαθύτερη μελέτη του,
προσμένοντας ίσως την
κατάλληλη στιγμή, ή μπορεί να
πίστευα ενδόμυχα ότι το
γαλήνιο λιμάνι πού
υποπτευόμουν ότι θα μου
πρόσφερε, θα ήταν πιο
απολαυστικό με την επιστροφή
από ένα μεγάλο ταξίδι με
περισσότερες γνώσεις αλλά και
πολλές απογοητεύσεις. Τώρα
κακίζω τον εαυτό μου που δεν
ξεκίνησα πιο νωρίς.. Όμως, όπως
μας λέει ο ίδιος στην προς
Μενοικέα επιστολή του ,ποτέ δεν
είναι αργά:
"ΜΗΤΕ ΝΕΟΣ ΤΙΣ ΩΝ ΜΕΛΕΤΩ ΦΙΛΟΣΟΦΕΙΝ ΜΗΤΕ ΓΕΡΩΝ ΥΠΑΡΧΩΝ ΚΟΠΙΑΤΩ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ' ΟΥΤΕ ΓΑΡ ΑΩΡΟΣ ΟΥΔΕΙΣ ΕΣΤΙΝ, ΟΥΤΕ ΠΑΡΩΡΟΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΚΑΤΑ ΨΥΧΗΝ ΥΓΙΑΙΝΟΝ"
Η ενασχόλησή
μου αυτό τον καιρό με την
επικούρεια Φιλοσοφία ,μου
έδωσε την ευκαιρία να γνωρίσω
τον Άνθρωπο Επίκουρο, το
φιλόσοφο και δάσκαλο, τον
επιστήμονα,το διαφωτιστή και
ανθρωπιστή Επίκουρο. Με
γοήτευσε κυριολεκτικά ο
άνθρωπος Επίκουρος' μια
εξαιρετικά λεπτή και ευαίσθητη
,όπως μας λέει ο Χαρ. Θεοδωρίδης
φύση ,την οποία χαιρόμαστε
διαβάζοντας τις προσωπικές του
επιστολές, ή τη διαθήκη του ή
μαθαίνοντας για τη συμπεριφορά
του προς όλους, συγγενείς και
φίλους, δούλους,
γυναίκες,παιδιά. Μια ήπια και
ήρεμη φωνή,πατρική όπως μας
λέει ο Λουκρήτιος, έτοιμη να
διδάξει να νουθετήσει να
παρηγορήσει. Γενικώτερη η
έγνοια του να βλέπει γύρω του
ανθρώπους ευτυχισμένους σε μια
εποχή από τις πιο δύσκολες της
ιστορίας για την Αθήνα,με τη
μακεδονική φρουρά στον Πειραιά
και τη δικτατορία του
Δημήτριου Φαληρέα και αμέσως
μετά του Δημήτριου Πολιορκητή.
Η λεπτή όμως και ευαίσθητη φύση
του συνυπήρχε, μας λέει και
πάλι ο Θεοδωρίδης, και με μια
στιβαρή αυτοπεποίθηση,ψυχική
δύναμη και οξεία αντίληψη. Με
μια ευρύτατη γνώση που
απέκτησε παρακολουθώντας και
μελετώντας τις επιστημονικές
και φιλοσοφικές θεωρίες όλων
των προγενεστέρων αλλά και των
συγχρόνων του, κατάφερε
,προσθέτοντας και τη δική του
σοφή σκέψη και οπτική να
συνθέσει μια μεγαλειώδη,
πρωτοποριακή και συγχρόνως
σωτήρια για το συνάνθρωπό του
κοσμοθεωρία και βιοθεωρία
απορρίπτοντας ό,τι σαθρό και
"αφυσιολόγητον". Μια
φιλοσοφία που η χρεία της έγινε
αισθητή όχι μόνο από ανθρώπους
της εποχής του και της χώρας
του, αλλά από ανθρώπους όλων
των εποχών και σε μια πολύ
μεγάλη γεωγραφική έκταση.
Τέτοια διαχρονικότητα και
οικουμενικότητα διαθέτει,
επειδή πρωτίστως διαθέτει
ανθρωπισμό.
Με αριστοτεχνικό και στέρεο
τρόπο δομημένη η φιλοσοφία
αυτή είναι, όσο γοητευτική και
ενδιαφέρουσα και ουσιαστική,
άλλο τόσο πρακτική, απλή και
σαφής: Στόχος του ανθρώπου η
αταραξία-ευδαιμονία, δηλαδή
γαλήνη ψυχής που απορρέει από
την απουσία σωματικού και
ψυχικού πόνου. Πώς αποκτάται ο
στόχος αυτός; Η απάντηση
έρχεται με την τετραφάρμακο:
ΑΦΟΒΟΝ Ο ΘΕΟΣ ΑΝΥΠΟΠΤΟΝ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ.ΚΑΙ ΤΟ ΜΕΝ ΑΓΑΘΟΝ ΕΥΚΤΗΤΟΝ ΤΟ ΔΕ ΔΕΙΝΟΝ ΕΥΕΚΚΑΡΤΕΡΗΤΟΝ.
Η κατανόηση
και η εφαρμογή της
φαρμακευτικής αυτής αγωγής
επιτυγχάνεται με την απαλοιφή
της άγνοιας και την απόκτηση
γνώσης που αφορά στη
φυσιολογία του περιβάλλοντος
κόσμου, του ορατού και όσο
είναι δυνατόν του αοράτου (κατ'
αναλογία με τον αισθητό) κόσμου
και στη φυσιολογία της
ανθρώπινης φύσης.
Για την απόκτηση στέρεων και
πραγματικών γνώσεων υπάρχει ο
κανόνας ή τετρακριτήριο ένα
τέλειο εργαλείο, γι' αυτό το
σκοπό, που αποτελεί και το
λογικό μέρος της Επικούρειας
φιλοσοφίας ,στην ουσία μια
γνωσιοθεωρία που όχι μόνο δεν
έχει να ζηλέψει στο παραμικρό
αυτήν του Πλάτωνα ή του
Αριστοτέλη αλλά υπερτερεί
αυτών λόγω του αυστηρού
ορθολογισμού της.
Βάση για όλες τις γνώσεις μας
είναι οι αισθήσεις μας που
δέχονται ερεθίσματα μέσα σε
ένα αισθητό πραγματικό και όχι
υποκειμενικό κόσμο. Αν οι
αισθήσεις μας, ως Λυδία λίθος,
δεν επιμαρτυρήσουν για τη
γνησιότητα των γνώσεών μας,
τότε αυτές παραμένουν "υπολήψεις"
απλά γνώμες. Με τη βοήθεια του
κανόνα διασώζεται η
αντικειμενικότητα του
αισθητού κόσμου και η
αξιοπιστία των αισθήσεων,
πράγματα που είχαν
αμφισβητηθεί όχι μόνο από
ιδεαλιστές φιλοσόφους αλλά και
από τους ατομικούς Δημόκριτο
και Λεύκιππο των οποίων τη
θεωρία ακολουθεί ως ένα μέρος ο
Επίκουρος.
Επίσης, με τη βοήθεια του
κανόνα και της φυσιολογίας του
ο Επίκουρος κατάφερε να δώσει
μία σφαιρική και πολυδιάστατη
ερμηνεία της γενέσεως και
λειτουργίας του κόσμου,
συνδέοντας τη συμπεριφορά του
ατόμου στη φυσική με εκείνη της
ανθρώπινης ατομικότητας μέσα
στην κοινωνία ,εξυψώνοντας
έτσι και καταξιώνοντας την
ουσία του ανθρώπου με το να του
αναγνωρίσει το δικαίωμα της
ελεύθερης βούλησης που τονίζει
και προβάλλει την ανθρώπινη
αξιοπρέπεια έναντι μιας
απόλυτης νομοτέλειας και
αιτιοκρατίας.
Σ' αυτή την ενδιαφέρουσα θεωρία
τον οδήγησε αφενός ο
ανθρωπισμός του και αφετέρου
το επιστημονικό του κριτήριο
καθόσον η σύγχρονη επιστήμη
τον έχει δικαιώσει με την αρχή
του τυχαίου και της
απροσδιοριστίας του
Χάιζεμπεργκ, προϋπόθεση τόσο
σημαντική για την ίδια την
ύπαρξη τη δική μας και του
κόσμου μας .Ο Επίκουρος ήταν
αυτός που με την "παρέκκλισή
" του έθεσε τη θεωρητική βάση
για το επιστημονικό επίτευγμα.
Μέσα στον κήπο, μια φιλοσοφική
σχολή στην αρχή , και κατόπιν
ένα είδος κοινότητας, σε ένα
κλίμα φιλίας,στην οποία φιλία
δίδεται ξεχωριστή θέση ανάμεσα
στις άλλες αρετές,θεωρώντας
την αγαθό δηλαδή απόκτημα
πολύτιμο της ανθρώπινης
ψυχής,ισάξιο σχεδόν με την
ευδαιμονία,οι τρόφιμοι της
σχολής αλλά και όσοι ήταν
εραστές αυτής της φιλοσοφίας,
μαθαίνουν, καλλιεργούν και
ασκούνται και στους τρεις
κλάδους της, δηλαδή στον κανόνα
στη φυσιολογία και στην ηθική.
Η τελευταία αφορά στην
πρακτική εφαρμογή προς
επίτευξη της ευδαιμονίας, γι'
αυτό και είναι πιο σημαντική.
Για την άσκησή της χρειάζεται
να επιστρατευθούν οι τέσσερις
πατροπαράδοτες αρετές: Η
φρόνηση, η εγκράτεια, η ανδρεία
και η δικαιοσύνη.
Είναι απορίας άξιον,που
μερικοί αδαείς όλων των
εποχών,νομίζουν ότι ο
Επίκουρος καταργεί τις
ελληνικές παραδοσιακές αξίες
και αρετές και γενικά ότι
αποκλίνει από τον ελληνικό
τρόπο ζωής και φιλοσοφίας
.Αντίθετα, είναι αυτός που τις
ακολούθησε πιστά και πρόσθεσε
κι άλλες όπως τη φιλαλληλία και
την αλληλεγγύη ,την ολιγάρκεια
και αυτάρκεια,την παρρησία. Και
ακόμα,τις τοποθέτησε στη σωστή
τους θέση και λειτουργία με το
να τις θεωρήσει ως μέσα και
τρόπους για να φθάσει κανείς
στην ευδαιμονία , ως "ευδαιμονίης
ποιητικές" όπως γράφει ο
Διογένης στην επιγραφή του στα
Οινόανδα και είναι "ευήθεια"
προσθέτει,δηλαδή βλακεία να
ξεχωρίζεις την Αρετή από τον
άνθρωπο,θεωρώντας την ως
αυτοσκοπό. Γράφει ο Χαράλαμπος
Θεοδωρίδης σε άρθρο του το έτος
1941:
"Ο επικουρισμός γεννήθηκε από την εξέγερση του γνησιότερου συστατικού της ουσίας του Ελληνισμού,της αυθεντικής και νηφάλιας ορθολογικής σκέψης και ορμής, σε μια στιγμή που η ίδια η υπόσταση της Ελλάδας κινδύνευε".
Επανερχόμαστε
στις Αρετές. Εκείνη που
κατευθύνει κατά τον Επίκουρο
τις άλλες για την επίτευξη του
στόχου,είναι η φρόνηση. Γιατί
αν ο άνθρωπος δεν είναι
σώφρων,δεν είναι ούτε εγκρατής
ούτε δίκαιος ούτε ανδρείος με
την ξεχωριστή σημασία που
δίνει στην ανδρεία δηλαδή
εκείνη του ψυχικού σθένους
απέναντι στις ατυχίες της ζωής.
Η φρόνηση λοιπόν, ως
συνισταμένη των υπόλοιπων
αρετών,οπλισμένη με τη γνώση
και με ένα αλγόριθμο των
αναγκών-επιθυμιών του
ανθρώπου, επιμελημένο από το
δάσκαλο με σοφία και αυστηρό
ορθολογισμό,θα οδηγήσει τον
άνθρωπο στις σωστές επιλογές
κι' αυτές με τη σειρά τους στην
υπέρτατη Ηδονή, την
καταστηματική ηδονή, μια
κατάσταση
ευδαιμονίας-αταραξίας μια
απόλυτη ψυχική γαλήνη. Γι' αυτή
τη γαλήνη της ψυχής, υπέρτατο
αγαθό, ένα κτήμα-απόκτημα του
ανθρώπου μίλησε ο ίδιος ο
Επίκουρος στην επιστολή του
προς τον Ηρόδοτο: "Εγώ αφού
αφιέρωσα τη συνεχή
ενεργητικότητά μου στη μελέτη
της
φυσιολογίας,απολαμβάνοντας
μια τέτοια γαλήνη ζωής, έκανα
για σένα μια επιτομή και
στοιχειώδη περιγραφή όλων των
απόψεων. Και η επιστολή
τελειώνει λέγοντας ότι και
αυτοί που δεν είναι γνώστες και
μελετητές διαβάζοντας την
επιτομή , θα επιτύχουν το
γαληνισμό της ψυχής.
Με αυτό τον τρόπο ο Επίκουρος
ως διαφωτιστής, προσπάθησε να
φωτίσει,όπως μας είπε ο
Λουκρήτιος ,τα σκοτάδια τα
πνευματικά στα οποία είτε
φύσει και αναγκαία είτε θέσει
με τη φροντίδα πάντα κάποιων
επιτήδειων,βρισκόταν ο
άνθρωπος της εποχής του και
βρέθηκαν λίγο πολύ οι άνθρωποι
όλων των εποχών.
Γράφει η μεγάλη ελληνική
εγκυκλοπαίδεια κάτι σχετικό:
"Εις την φυσιολογίαν ,δηλαδή
την περί της φύσεως καθόλου
θεωρίαν ,επειράτο ο Επίκουρος
να απαλλάξει τους ανθρώπους
από την τελεολογικήν και
θεολογικήν αντίληψιν της
φύσεως, η οποία παρά τω λαώ
κρατούσα,μεγάλως είχε
ενισχυθεί δια της φιλοσοφικής
διδασκαλίας του Πλάτωνος και
Αριστοτέλους". ..Και,
κληροδοτήθηκε δυστυχώς και στη
δική μας εποχή , μέσω της
επικρατούσης θρησκείας που
είναι και κρατική στη χώρα
μας,την πατρίδα της
δημοκρατίας, της ελευθερίας
και του Επίκουρου ,σε αντίθεση
με όλα τα κράτη της Δύσεως.
Ως δάσκαλος και φιλόσοφος
υπηρετώντας ενσυνείδητα
περισσότερο την ηθική
φιλοσοφία από αγάπη για τον
άνθρωπο, προσπαθεί όχι μόνο να
διδάξει και να νουθετήσει τον
άνθρωπο αλλά και να τον οπλίσει
με αισιοδοξία και διάθεση να
χαρεί στο συμπόσιο, όπως λέει,
που του προσφέρει η ζωή."
ΓΕΛΑΝ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΕΙΝ". Είναι
συγκινητική η μεγάλη του
φιλανθρωπία και η προσπάθειά
του να λυτρώσει τον άνθρωπο από
τους αδικαιολόγητους φόβους
που κάποιοι τους ενισχύουν,
έχοντας ως σκοπό την εύκολη
χειραγώγησή του.
"Και τους θεούς να τους
παριστάνουμε γελαστούς κι όχι
τρομερούς.."Οι θεοί, μια
προέκταση των ευσεβών πόθων
των ανθρώπων, είναι μακάριοι
άφθαρτοι, ευδαίμονες: αυτό
δηλαδή που θα ήθελαν οι ίδιοι
οι άνθρωποι για τον εαυτό
τους..Μια τέτοια άποψη
μεταλλάσσει τους θεούς σε
πρότυπα προς παραδειγματισμό.
Οι επικούρειοι αμιλλώνται, ως
προς την ευδαιμονία τους
θεούς.. Και μόνο ως σύμβολα, οι
θεοί είναι απαραίτητοι..
Ως ανθρωπιστής επίσης μεγάλος
ο Επίκουρος,απέδωσε
απεριόριστο σεβασμό στην
ανθρώπινη αξιοπρέπεια με την
ανάληψη της ευθύνης των
πράξεών του,ακολουθώντας την
ελεύθερη βούλησή του' κι όχι
μεταθέτοντας την ευθύνη σε
δυνάμεις μεταφυσικές και
δεχόμενος στην πορεία να
εξευτελίζεται, παρακαλώντας
γονατιστός για τη συγχώρηση
των αμαρτιών του, εντελώς
παράλογα ,γιατί στην ουσία δεν
ευθύνεται γι' αυτές εφόσον
πιστεύει στην Ειμαρμένη και το
προκαθορισμένο.
Τελικά, στη φιλοσοφία του
Επίκουρου και όχι στον Πλάτωνα
και στην κατά τα άλλα
ανθρωπιστική φιλοσοφία
,συναντούμε τα κηρύγματα περί
ανθρώπινης αξιοπρέπειας,
ελευθερίας,
ευτυχίας,δημοκρατίας.
Και τώρα, που έχουν περάσει
τόσες γενεές ανθρώπων μετά τον
Επίκουρο και μετράς εκ του
αποτελέσματος, σκέφτεσαι ότι
,αν ο Ιδεαλισμός του Πλάτωνα
δεν είχε περάσει μέσω του
χριστιανισμού σ' όλο το δυτικό
κόσμο και εν πολλοίς και στον
ανατολικό με τις ιεραποστολές
και τα πατριαρχεία ,αλλά αντί
αυτού είχαν επικρατήσει οι
ιδέες του Επίκουρου, πόσο πιο
διαφορετικός θα ήταν ο κόσμος
μας σήμερα..
Η μικρή σχετικά επαφή μου με
την επικούρεια φιλοσοφία με
έχει επηρεάσει αρκετά. Ο,τι
καλό συναντώ , είναι επικούρειο
.Έχει γίνει σημείο αναφοράς για
μένα και μέτρο εκτίμησης
συμπεριφορών και καταστάσεων.
Για παράδειγμα,
παρακολουθώντας προ
καιρού,τηλεοπτικά,το Στέφανο
Ροζάνη καθηγητή Φιλοσοφίας,
αναγνώρισα στο λόγο του αρκετά
στοιχεία ως επικούρεια :
<<Ο
κόσμος μας έλεγε δεν είναι ούτε
μεταφυσικός , ούτε μια χυδαία
υλιστικότητα. Είναι οι ίδιες οι
επιθυμίες μας. Εμείς έχουμε
αποδυθεί τον εαυτό μας και
έχουμε καταντήσει
προσομοιώσεις των μοντέλων που
μας προβάλλονται και μας
επιβάλλονται από τα Μ.Μ.Ε.( Να
σημειώσω εδώ ότι και τη λέξη
προσομοίωση τη συνάντησα
πρόσφατα ,διαβάζοντας
επικούρεια φιλοσοφία που έχει
να κάνει με τη νοητική εικόνα
που είναι προσομοίωση της
παράστασης που έγινε αντιληπτή
με τα αισθητήρια όργανα. Το
ίδιο δηλαδή με το "απείκασμα"
του Πλάτωνα μόνο που αυτός το
τοποθετούσε στον αισθητό κόσμο
κι' όχι στο νοητό).
Ελπίδα να ξεφύγουμε απ' αυτό
συνέχισε ο Ροζάνης, είναι να
προσδιορίσουμε ξανά και να
ιεραρχήσουμε τις
ανάγκες-επιθυμίες μας και να
μάθουμε ξανά να ερωτευόμαστε..
Και προ πάντων τη ζωή να
ερωτευόμαστε. Γιατί ο
ερωτευμένος άνθρωπος είναι ο
πλήρης άνθρωπος, είναι ο
άνθρωπος στην πλήρη έξαρση της
ατομικότητάς του. Και θα
αλλάξουμε τον κόσμο αν το
θελήσουμε αρχίζοντας από τον
εαυτό μας. Ως αρετές και αξίες
ανέφερε πρώτα την αγάπη για τη
ζωή, μετά την απόδοση και
αξίωση της δικαιοσύνης κι όχι
την ίδια τη δικαιοσύνη. Γιατί
αυτή είναι μία μεταβλητή που
αλλάζει από εποχή σε εποχή και
από χώρα σε χώρα. Την ίδια
περίπου αντιπαραβολή έκανε για
τις έννοιες ηθική-ηθικότητα
και κοινωνία-κοινότητα. Μίλησε
για ολιγάρκεια και αυτάρκεια
,για ελευθερία ατομική για τον
"εξεγερμένο" άνθρωπο του
Αλμπέρ Καμύ και το αυτόνομο
άτομο του Κορνήλιου
Καστοριάδη>>.
Ηταν σαν να
άκουγα ένα επικούρειο. Και
σίγουρα η έμπνευση ήταν
επικούρεια αφού ο Επίκουρος
ήταν αυτός που με παρρησία
μίλησε πρώτος για όλα αυτά.
Επικούρεια επίσης έμπνευση
αναγνώρισα διαβάζοντας για ένα
Γάλλο φιλόσοφο του 17ου αιώνα
τον Πιέρ Μπαιλ. Γράφει γι' αυτόν
ο Χαράλαμπος Θεοδωρίδης στο
έργο του "Εισαγωγή στη
Φιλοσοφία" Χτύπησε κάθε
υπερφυσικό και θαυμαστό και
πήρε για ύποπτο κάθε τι που δεν
μπορεί να επαληθευτεί
πειραματικά. Καταφέρεται
εναντίον της έννοιας της
πρόνοιας και της
δημιουργίας,δείχνοντας πως
είναι ασυμβίβαστα με τη λογική.
Αντιθέτει επίμονα την πίστη
στο λογικό και τη θρησκεία στην
επιστήμη. Οι θρησκευτικοί
διωγμοί τον ανάγκασαν να φύγει
από τη Γαλλία και να
εγκατασταθεί στο Ρόττερνταμ
της Ολλανδίας. Όχι θα τον
άφηναν να αισχρολογεί...
Στην καθημερινότητά μου
χαίρομαι όταν διαπιστώνω ότι
λειτουργώ ως επικούρεια και
λυπάμαι για το αντίθετο. Νιώθω
κι εγώ γοητευμένη από τις
σειρήνες της διδασκαλίας του
Επίκουρου κι ακόμα νιώθω ότι
εμείς, οι σύγχρονοι
επικούρειοι ,έχουμε χρέος,ως
ελάχιστο φόρο τιμής στο μεγάλο
μας δάσκαλο αλλά και
εμπνεόμενοι από τη δική του
φιλανθρωπία να φροντίσουμε κι'
εμείς με τη σειρά μας και με τον
τρόπο μας να μεταλαμπαδεύσουμε
το πνεύμα της επικούρειας
φιλοσοφίας. Όσες φορές το
επιχείρησα σε γνωστούς και
φίλους ,είδα ότι γίνεται με
ενθουσιασμό αποδεκτό.
Ο ίδιος ο Επίκουρος νοιαζόταν
για την ψυχική υγεία και γαλήνη
όλων των ανθρώπων κι όχι μόνο
των μαθητών του .Το είδαμε στην
επιστολή στον Ηρόδοτο' το
βλέπουμε και στην 29η
προσφώνηση:
"ΠΑΡΡΗΣΙΑ ΓΑΡ ΕΓΩΓΕ ΧΡΩΜΕΝΟς ΦΥΣΙΟΛΟΓΩΝ, ΧΡΗΣΜΩΔΕΙΝ ΤΑ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΑ ΠΑΣΙΝ ΑΝΘΡΩΠΟΙΣ ΜΑΛΛΟΝ ΑΝ ΒΟΥΛΟΙΜΗΝ, ΚΑΝ ΜΗΔΕΙΣ ΜΕΛΛΕΙ ΣΥΝΗΣΕΙΝ,Ή ΣΥΓΚΑΤΑΤΙΘΈΜΕΝΟΣ ΤΑΙΣ ΔΟΞΑΙΣ, ΚΑΡΠΟΥΣΘΑΙ ΤΟΝ ΠΥΚΝΟΝ ΠΑΡΑΠΙΠΤΟΝΤΑ ΠΑΡΑ ΤΩΝ ΠΟΛΛΩΝ ΕΠΑΙΝΟΝ."
"Θα προτιμούσα λέει κατά την έρευνα της φύσεως να διατυπώνω αυτά που συμφέρουν όλους τους ανθρώπους , έστω κι αν δεν επρόκειτο κανείς να συμφωνήσει (ή να με καταλάβει), παρά να συμφωνώ με τις λαϊκές δοξασίες και να καρπούμαι τους επαίνους που απλόχερα προσφέρουν οι πολλοί".
Η αγωνία του
εξάλλου για τη διάσωση της
φιλοσοφίας του και οι
παραγγελιές που αφήνει στους
μαθητές του για τη διαφύλαξη
των δογμάτων τους ,όπως λέει ,
(δηλαδή των νενομισμένων, αυτών
που είχαν θεωρήσει ότι είναι
σωστά κι όχι με τη σημασία που
έχει σήμερα το δόγμα ως μια
θεόσταλτη αλήθεια. (Ρήμα δοκώ =
νομίζω, απρόσωπο ρήμα δοκει =
φαίνεται καλό.. πρβλ. ΕΔΟΞΕ ΤΗ
ΒΟΥΛΗ ΚΑΙ ΤΩ ΔΗΜΩ)
Η έγνοια του επίσης για το
μέλλον του κήπου, για τη
συνέχιση και διάδοση των
σωτήριων διδαχών του, η
αποστολή επιστολών με
φιλοσοφικό περιεχόμενο σε
φίλους και σημαίνοντα πρόσωπα
που είχαν ενστερνιστεί τη
φιλοσοφία του σ' όλες τις χώρες
του γνωστού τότε κόσμου, όλα
αυτά δείχνουν ότι ο Επίκουρος
οραματιζόταν ένα κόσμο
καλύτερο, με ανθρώπους
ελεύθερους αξιοπρεπείς και
ευτυχισμένους κι' όχι
υποτελείς σε αφέντες και
φοβισμένους.
Δίνει το παράδειγμα στον κήπο:
η κοινότητα ευημερεί όταν οι
άνθρωποι που την αποτελούν
νιώθουν άτομα ελεύθερα που
λειτουργούν αυτόβουλα και
συναποφασίζουν για τα κοινά με
ίσους όρους,χωρίς επιδιώξεις
για εξουσίες και αξιώματα και
χαίρονται τη ζωή γιατί δεν τους
φαίνεται λίγο, αυτό που είναι
αρκετό. Άνθρωποι δηλαδή
δίκαιοι, ολιγαρκείς, σεμνοί ή
απλά σώφρονες.
Το συμπέρασμα λοιπόν που
βγαίνει είναι ότι πρέπει να
περάσουμε όλοι από τα θρανία
της μάθησης πρώτα ,για να
μπορέσουμε να φτιάξουμε
κοινωνίες ευτυχισμένων
ανθρώπων. Γι' αυτό ο Επίκουρος,
εμόχθησε τόσο πολύ
καταναλώνοντας όπως μας λέει
όλη την ενεργητικότητά του για
να προσφέρει στους άλλους αυτό
που είχε κατακτήσει για τον
εαυτό του. Καμία ιδιοτέλεια
μόνο προσφορά. Παράδειγμα
επίσης επικούρειας προσφοράς
αποτελεί ο Διογένης ο
Οινοανδέας. Θερμός οπαδός της
επικούρειας φιλοσοφίας
καταγράφει σε δημόσιο και
περίβλεπτο χώρο τις σωτήριες
διδαχές του δασκάλου.
"Και σ' αυτούς που ζουν τώρα και σ' εκείνους που θα έρθουν αργότερα χωρίς διάκριση και στους ξένους που επισκέπτονται την πόλη.. ".
Ο Λουκρήτιος, ακόμη πιο θερμός οπαδός σκέφτεται ότι ειναι πιο ελκυστικός ο ποιητικός λόγος. Γράφει στο Γάίο Μέμμιο, Ρωμαίο πολιτικό και ποιητή ,στον οποίο και αφιερώνει το ποίημά του "de rerum natura":
"Θέλησα να σου παρουσιάσω τη θεωρία μας με τους αρμονικούς στίχους των Πιερίδων, να την καλύψω με το γλυκό μέλι των Μουσών, μήπως και μπορέσω έτσι να κρατήσω την προσοχή σου σ' αυτούς τους στίχους,ώσπου να ξεδιαλύνεις τη φύση των πραγμάτων"..
Ίσως να ήταν ιδέα του Φιλόδημου υποθέτει ο Χαράλαμπος Θεοδωρίδης να χρησιμοποιηθεί η ποίηση ως μέσο έκφρασης φιλοσοφικών ιδεών . Και ο Λουκρήτιος αποδείχθηκε ο πιο χαρισματικός μαθητής του. Το μεγαλειώδες ποίημά του είναι μία μεγάλη προσφορά στον ανθρώπινο πολιτισμό και σε μας ξεχωριστά τούς Έλληνες με την ευρύτερη διάδοση του φιλοσοφικού έργου του Επίκουρου.
Διαβάζοντας
το έργο αυτών των ανθρώπων
δηλαδή του Επίκουρου και των
δύο θερμών οπαδών του
Λουκρήτιου και Διογένη,
διακρίνεις ότι είναι
διαποτισμένο με μια απέραντη
αγάπη για τον άνθρωπο. Τελικά
όποιος αγαπά τον άνθρωπο ,τον
κάθε άνθρωπο χωρίς διάκριση
όπως μας είπε ο Οινοανδέας, και
αγωνίζεται να του δώσει τα
εφόδια για να γίνει
ευτυχισμένος,είναι
επικούρειος.
Και μου
έρχεται στο νου συνειρμικά, μια
φράση του Δημήτρη Λιαντίνη,ως
υποθήκη στους ζωντανούς,
φεύγοντας ο ίδιος: Και να
αγαπάτε τον άνθρωπο' γιατί
είναι το πιο δυστυχισμένο
πλάσμα πάνω στη Γη. Ο Επίκουρος
όμως αγαπά τον άνθρωπο αλλά δεν
είναι απαισιόδοξος όπως ο
Λιαντίνης. Αντίθετα, γι' αυτόν η
ζωή στη γη είναι το μονάκριβο
και πολύτιμο που έχουμε ,σωστό
συμπόσιο, στολισμένο με
λουλούδια και τραγούδια και
μας καλεί να τη χαρούμε με τους
φίλους και ομοϊδεάτες μας,
γιατί:
" Η ΦΙΛΙΑ ΠΕΡΙΧΟΡΕΥΕΙ ΤΗΝ ΟΙΚΟΥΜΕΝΗ ΚΗΡΥΤΤΟΥΣΑ ΠΑΣΙΝ ΗΜΙΝ ΕΓΕΙΡΕΣΘΑΙ ΕΠΙ ΤΟΝ ΜΑΚΑΡΙΣΜΟΝ".
...Και ο Επικούρειος, φεύγει χορτάτος από το μεγάλο Συμπόσιο που είναι η Ζωή...
Αρχοντία Λιοντάκη
Ομιλία στον Κήπο Αθηνών στις 12 Ιανουαρίου 2012
Δημοσίευση στο www.epicuros.gr
.........................