Κείμενα Επικούρειας Φιλοσοφίας
*Η παρακάτω δημοσίευση, έχει αναρτηθεί με την άδεια του συγγραφέα
Ο ποιητής
Οι πληροφορίες που έχουμε για τη ζωή του Λουκρήτιου είναι ελάχιστες. Η μόνη σύγχρονη ή σχεδόν σύγχρονη αναφορά γι’ αυτόν βρίσκεται σε μια επιστολή που γράφτηκε το 54 πΧ. στην οποίαν ο Κικέρων συμφωνεί με τον αδελφό του για την μεγαλοφυΐα και την επιδεξιότητα της ποίησης του Λουκρήτιου. Οι μόνες πληροφορίες που μπορούμε να αντλήσουμε είναι από το ίδιο το ποίημα που μας παρουσιάζει την αλάνθαστη εικόνα της προσωπικότητας του. Έτσι, όπως γράφει στην εισαγωγή της μετάφρασης του ποιήματος Για τη Φύση των Πραγμάτων ο Cyril Bailey, ο Λουκρήτιος είναι «Ένα δυνατό ενεργό πνεύμα, πρόθυμο στην αναζήτηση της αλήθειας και που δεν αποφεύγει είτε τις σκληρές σκέψεις στην επίτευξη του σκοπού του, είτε την πνευματική κόπωση στην προσπάθεια να την παρουσιάσει στους άλλους. Και μια βαθειά ποιητική ευαισθησία, ζωντανή αμέσως στο μεγαλείο και την ομορφιά της φύσης, και ένστικτο με την αίσθηση της ακρίβειας στην έκφραση και την συνείδηση της αποκαλυπτικής δύναμης της γλώσσας και τις «ξαφνικές αναλαμπές» της – αυτά είναι τα χαρακτηριστικά τα οποία κάνουν εντύπωση αμέσως σε κάποιον-».
Ο Τίτος Λουκρήτιος Κάρος αξίζει την προσοχή μας για δυο λόγους: πρώτον, είναι ένας από τους μεγαλύτερους ρωμαίους ποιητές. Δεύτερον, επειδή τα έργα του Επίκουρου και των άλλων επικουρείων δεν έχουν διασωθεί, είναι σήμερα το μόνο ολοκληρωμένου έργο που διασώθηκε και σημαντική πηγή για την επικούρεια θεωρία και κυρίως της φυσικής. Επειδή το ποίημα του Για τη Φύση των Πραγμάτων, είναι κυρίως η έμμετρη καταγραφή της φυσικής του Επίκουρου.
Γεννήθηκε ίσως το 99 ή το 98 και πέθανε ίσως το 55 π.Χ. και είναι σύγχρονος του Φιλόδημου και του Κικέρωνα. Συνδέεται με την επικούρεια Σχολή του Ηρακλείου (Herculaneum), όπως και οι δυο άλλοι μεγάλοι ποιητές, ο Οράτιος και ο Βιργίλιος.
Η σχολή της Νεάπολης η οποία στεγαζόταν στην Βίλλα του Πίσσωνα στο Ηράκλειο (Herculaneum) και είχε πάτρωνες τον Τίτο Πομπόνιο Αττικό και τον Καλπούρνιο Πίσσωνα. Ο Τίτος Πομπόνιος Αττικός ο οποίος συνδέεται με τη σχολή είναι από τους πιο σημαντικούς επικούρειους της εποχής του 1ου αιώνα π.Χ. ( Επίτομη Ιστορία της Ρώμης, του Κορνήλιου Νέπου). Ήταν τραπεζίτης και εκδότης βιβλίων και ήταν αυτός που χρηματοδότησε την ανακατασκευή της Αθήνας μετά την καταστροφή της από τον Σύλλα. Ο Πίσσων ήταν πολιτικός πεθερός του Ιούλιου Καίσαρα και ο πιο σημαντικός εχθρός του ήταν ο Μάρκος Τούλιος Κικέρων (106- 45 Π.Χ.).
Το Ηράκλειο καταστράφηκε το 79 μ.Χ. από την έκρηξη του Βεζούβιου αφού καλύφθηκε από 20 μέτρα λάβας. Στα μέσα του 18ου αιώνα ξεκίνησαν ανασκαφές για να αποκαλύψουν την πόλη οι οποίες συνεχίζονται μέχρι σήμερα. Τότε αποκαλύφθηκε η Βίλλα του Πίσσωνα και μέσα σε αυτή μια ολόκληρη βιβλιοθήκη (επικούρεια βιβλιοθήκη) από πάνω από 1800 παπύρους απανθρακωμένους, και που σήμερα είναι γνωστή ως η Βίλλα των παπύρων.
Ο Λουκρήτιος είναι γόνος αριστοκρατικής και πλούσιας οικογένειας, έλαβε την άριστη για την εποχή του εκπαίδευση και μόρφωση. Αυτό γίνεται φανερό μέσα από το έργο του, όπου διαπιστώνεται μια τέλεια γνώση και χρήση των δυο γλωσσών, της Ελληνικής και της Λατινικής και μια ευρεία φιλοσοφική, λογοτεχνική και επιστημονική κατάρτιση. Οι αναφορές που κάνει στον Όμηρο, στους τραγικούς ποιητές, στους φιλοσόφους όλων των φιλοσοφικών συστημάτων, είναι ενδεικτικές της παιδείας του.
Ο Λουκρήτιος ως χαρισματικός ποιητής πίστευε πολύ στην δύναμη της τέχνης του. Υπηρέτησε εξίσου καλά και την τέχνη του και την επικούρεια φιλοσοφία. Και το αποτέλεσμα ήταν ένα μεγαλόπνοο ποίημα, περίτεχνο κόσμημα και σπάνιο της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Σε δακτυλικούς εξάμετρους στίχους, μιμούμενος τον Όμηρο σ’ αυτό και σε τόνους πρωτάκουστους, έψαλε το τραγούδι της μητέρας φύσης, τον ύμνο της ειρήνης και της ομορφιάς της ζωής, που η μανία των ανθρώπων την κάνει συχνά κόλαση.
Πεθαίνοντας στα 44 του χρόνια, άφησε το έργο του όχι ημιτελές αλλά ατελές. Δεν είχε προλάβει να κάνει την επεξεργασία του, την οποίαν έκανε ο Κικέρων, και στη συνέχεια προχώρησε στην έκδοση του.
Το κοινωνικό και πολιτικό περιβάλλον
Πρέπει να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε τον Λουκρήτιο όχι σαν σύγχρονο, αλλά σαν επικούρειο του τελευταίου αιώνα προ Χριστού. Όπως γράφει ο Cyril Bailey «Ήταν μια κατ’ εξοχήν περίοδος ταραχής και διάλυσης, πνευματικά όπως και κοινωνικά και πολιτικά. Το Δημοκρατικό πολίτευμα κατέρρεε, και μαζί του το σύστημα των ηθών και των πεποιθήσεων πάνω στο οποίο στηριζόταν. Η αυθεντική Ρωμαϊκή θρησκεία – η πίστη στα numina, τα αναρίθμητα μικρά απρόσωπα «πνεύματα», πάντοτε «για το δρόμο του ανθρώπου και για το κρεβάτι του», συνήθως εχθρικά από ένστικτο, αλλά ικανά για ειρήνευση με απλά δώρα και εύκολες πράξεις λατρείας- είχαν προ πολλού χάσει την επιρροή τους στη ζωή της πόλης, ή το πιο πολύ παρέμεναν εδώ και εκεί στην παλιάς μόδας ευσέβεια της οικιακής λατρείας. Η επιβλητική δομή της Κρατικής λατρείας, εξυψώθηκε καθώς η πρωτόγονη αγροτική κοινότητα αναπτυσσόταν σε βιομηχανική πόλη, και σταθεροποιήθηκε όταν το μεγάλο κύμα της ελληνικής παιδείας εξανθρώπισε τα numina σε dei, τους έδωσε ναούς και αγάλματα, και οργάνωσε τελετές και ιερατεία, παρέμενε ακόμη ανέπαφη σε μορφή, αλλά η μορφή ήταν κενή. Δικαστές και ιερείς θυσίαζαν δεόντως τα κατάλληλα θύματα, μάντεις παρατηρούσαν για οιωνούς και ευλογούσαν ή σταματούσαν ενέργειες, ο όχλος είχε αργία στις γιορτές, αλλά παρέμεναν λίγα αληθινά θρησκευτικά αισθήματα, εκτός από μια ασαφή αίσθηση της ανασφάλειας της ζωής που οφειλόταν στην εχθρική ανάμιξη των θεϊκών όντων, και έναν διαρκή φόβο του θανάτου και των τιμωριών της μέλλουσας ζωής. Η πιο πρόσφατη εισαγωγή των λατρειών της Ανατολής, που είχαν αποκτήσει μεγάλη επιρροή στο μυαλό του λαού, είχε αυξήσει αυτούς του τρόμους, προσθέτοντας εκστατική και οργιαστική μορφή στη λατρεία, που μέσα από την έκσταση και την αντίδραση έδινε αφύσικο και διακοπτόμενο χαρακτήρα στη θρησκεία, ξένη βασικά προς τη σοβαρή και ευθεία ιδιοσυγκρασία του Ρωμαίου».
«Ανάμεσα στις μορφωμένες τάξεις, κατά συνέπεια, επικρατούσε βαθύς σκεπτικισμός…. Αλλά ένας καθαρός σκεπτικισμός δεν μπορεί να ικανοποιήσει οποιοδήποτε τύπο πνεύματος, τουλάχιστον όλου του Ρωμαϊκού και Ελληνικού πολιτισμού, που είχε εισάγει την αρρώστια, έφερε και το αντίδοτο στην φιλοσοφία. Η φιλοσοφία διακήρυσσε ότι τοποθετεί τους ανθρώπους πάνω από την έριδα των θρησκειών και ότι δίνει σε αυτούς αυτό που η θρησκεία δεν ισχυριζόταν ότι προσφέρει, έναν οδηγό για την ηθική συμπεριφορά. Φαίνεται περίεργο από πρώτη ματιά ότι οι δυο μεγαλύτερες φιλοσοφίες της Ελλάδος -αυτές του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη- θα είχαν κάνει τόσο μικρή εντύπωση στα πνεύματα των Ρωμαίων, ελκύοντας μόνο λίγους δυνατούς διανοούμενους όπως ο Κικέρων. Αλλά η αιτία δεν είναι πραγματικά μακριά για να την αναζητήσει κάποιος: δεν ήταν μόνο ο ιδεαλισμός του Πλάτωνα και ο ιντελεκτουαλισμός του Αριστοτέλη ξένοι ως προς το απλό Ρωμαϊκό πνεύμα, αλλά ηθικά και τα δυο συστήματα έμεναν βασικά στην αντίληψη της Πολιτείας, στην αναγνώριση του καλού ανθρώπου και του καλού πολίτη. Ήταν ακριβώς αυτή η αντίληψη που με την πτώση της Δημοκρατίας κατέρρευσε, και η φιλοσοφία, εάν έπρεπε να βοηθήσει τον Ρωμαίο σκεπτικό, έπρεπε να είναι ατομιστική: ήθελε να μάθει για τον εαυτό του και για την συμπεριφορά του σαν μοναδικό ανθρώπινο όν. Στην αντίστοιχη περίοδο της ιστορίας της Αθήνας, όταν η πόλις- κράτος έδωσε τη θέση της στην Μακεδονική μοναρχία, και αυτή στη συνέχεια είχε περιπέσει στην διάλυση της εξουσίας των «Διαδόχων», είχαν αναπτυχθεί δυο δόγματα για να καλύψουν την ανάγκη. Ο στωικισμός με τον ισχυρισμό του θεϊκού στοιχείου στον κόσμο και στο πνεύμα του ανθρώπου είχε απευθυνθεί στις πιο άμεσα θρησκευτικές φύσεις. Η θεωρία του Επίκουρου, θεμελιωμένη στον ατομικό υλισμό του Δημόκριτου, προχώρησε με αυτούς που έκλιναν προς την πραγματική επιστημονική θεώρηση της ζωής. Και έτσι στη Ρώμη αυτές οι δυο φιλοσοφίες απαντούσαν στην ζήτηση, και καθώς οι άνθρωποι παρασύρονταν μακριά από την θρησκεία, χώριζαν τους εαυτούς τους σχεδόν ασυναίσθητα στα αντίπαλα στρατόπεδα των Στωικών και των Επικούρειων».
«Μέσα σε αυτή την ατμόσφαιρα μεγάλωσε ο Λουκρήτιος και προσέγγισε τότε τα προβλήματα της εποχής του με έντονα φανερή διάθεση και πολύ αποφασιστική προκατάληψη. Δεν του ήταν αρκετό να πάρει, όπως έκαναν τόσοι πολλοί από τους συγχρόνους του, θέση σκεπτικής αδιαφορίας προς τη θρησκεία. Ούτε θα μπορούσε, όπως οι στωικοί, να προσπαθήσει να απαλλαγεί από τα χονδροειδή στοιχεία της δεισιδαιμονίας και ακόμη να διατηρήσει μια εξαγνισμένη πίστη για τον θεϊκό έλεγχο του κόσμου, συμφιλιώνοντας τις έριδες της θρησκείας σε ένα είδος θρησκευτικής φιλοσοφίας. Η θρησκεία ήταν ο εχθρός του και δεν θα μπορούσε να κάνει ανακωχή με αυτήν, επειδή είδε σε αυτήν την αιτία του μεγαλύτερου μέρους από τις λύπες και ακόμη και από τα εγκλήματα1 της ανθρώπινης ζωής. Το σύνολο της θεολογικής άποψης πρέπει να ξεριζωθεί από το μυαλό των ανθρώπων πριν ακόμη μπορέσουν να αρχίσουν να ζουν μια ζωή «αντάξια των θεών»2. Αρκετά φυσικά τότε στράφηκε προς τη φιλοσοφία του Επίκουρου: είχε να δώσει την ίδια μάχη: αυτός ήταν που, «χάμω σερνόταν μπρος στα μάτια όλων ατιμασμένη η ανθρώπινη ζωή πλακωμένη από το βάρος της θρησκείας… τότε πρώτος ένας Έλληνας τόλμησε να υψώσει το βλέμμα του το θνητό καταπάνω της και να της αντισταθεί… και περπάτησε το απέραντο Σύμπαν με λογισμό και πνεύμα»3: ήταν ο αληθινός «θεός»4, που είχε διδάξει ότι η δύναμη των θεών πάνω στον κόσμο ήταν μηδέν. Στη φιλοσοφία του Επίκουρου ο Λουκρήτιος είχε βρει τη δική του γαλήνη, και ήταν ο σκοπός της ζωής του5 να θέσει αυτή τη φιλοσοφία στην υπηρεσία των συμπολιτών του και έτσι να τους ελευθερώσει επίσης από την τυραννία της θρησκείας».
Αλλά θα ήταν το μεγαλύτερο λάθος να σκεφθούμε ότι ο Λουκρήτιος ή ο δάσκαλός του ήταν ο συγγραφέας μιας απλής πολεμικής ενάντια στη θρησκεία. Εάν υπάρχει ένα σημείο που η σύγχρονη εργασία για την επικούρεια φιλοσοφία τείνει να αποκαλύψει, είναι ότι ήταν μια σοβαρή φιλοσοφία, ένα συνεπές σύνολο που προερχόταν από ένα μόνο σημείο εκκίνησης και που ακολουθούσε βήμα- βήμα με λογική ακρίβεια. Σαν τέτοια την είχε διδαχθεί ο Λουκρήτιος και σαν τέτοια είχε την πρόθεση να την παρουσιάσει».
Σημασία του ποιήματος
Η σημασία του έργου του Λουκρήτιου για την πνευματική ιστορία της ανθρωπότητας είναι τεράστια. Ο Ρωμαίος ποιητής σίγουρα δεν είχε φανταστεί ότι το έργο του θα αποτελούσε μια από τις ελάχιστες πηγές της Επικούρειας φιλοσοφίας μιάμιση χιλιετία αργότερα. Με την έλευση του Μεσαίωνα επικράτησαν επί μια χιλιετία πλατωνικού τύπου ιδέες, ο ανθρώπινος πολιτισμός οπισθοδρόμησε και ο Επίκουρος χάθηκε μέσα στην ομίχλη των μύθων, των θρύλων και της σιωπής. Η ποιητική σύνθεση του Λουκρήτιου, όμως, άρεσε σε πολλούς με αποτέλεσμα να κυκλοφορήσει σε κάποια αντίγραφα στο πέρασμα των αιώνων. Οκτώ αιώνες μετά την συγγραφή του ποιήματος, ένα αντίγραφο κατόρθωσε να φτάσει και στην αυλή του βασιλιά των Φράγκων Καρλομάγνου, όπου αντιγράφηκε σε μερικά αντίτυπα. Περισσότερο από μισή χιλιετία αργότερα, ο Ιταλός Πόζιο Μπρατσιολίνι ανακάλυψε το 1417 ένα από τα αντίγραφα του επικούρειου αυτού βιβλίου από την εποχή του Καρλομάγνου σε ένα μοναστήρι της Γερμανίας και η μελέτη του μεγαλόπνοου ποιήματος του Λουκρήτιου επηρέασε την ελεύθερη σκέψη πολλών ουμανιστών κατά την Αναγέννηση.
Το ποίημα του Λουκρήτιου εμπνέει και επηρεάζει επιστήμονες, καλλιτέχνες, φιλοσόφους. Ο μεγάλος Γάλλος φιλόσοφος Pierre Montaigne στο έργο του Δοκίμια, παραθέτει 147 αποσπάσματα ή 450 στίχους από το έργο του Λουκρήτιου. Το αντίτυπο του ποιήματος που κατείχε το είχε γεμίσει με σχόλια στα Λατινικά και τα Γαλλικά που ξεπερνούν τα χίλια. Σε πολλά από τα έργα του Σαίξπηρ -όπως ο Βασιλιάς Λήρ, ο Έμπορος της Βενετίας, ο Άμλετ, η Τρικυμία, κλπ- όπως και του Μολιέρου υπάρχουν στίχοι του Λουκρήτιου. Στη βάση του Αγάλματος του Newton στο πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ υπάρχει στίχος του ποιητή. Στο εξώφυλλο του έργου του μεγάλου διαφωτιστή φιλοσόφου Ελβέτιου υπάρχουν δυο στίχοι του Λουκρήτιου. Ομοίως ο Γάλλος συγγραφέας Ανατόλ Φράνς σε δυο του έργα η Αποστασία των Αγγέλων και οι Θεοί διψούν αναφέρεται πολύ συχνά ο Λουκρήτιος.
Τον 17ο αιώνα η επικούρεια φιλοσοφία ξαναγεννιέται στη Γαλλία με τον φυσικό φιλόσοφο και καθολικό ιερέα Γκασσαντί, και στην Αγγλία με τον Tomas Hobbes.
Αυτή η αναβίωση οδήγησε στον Διαφωτισμό, τον Εμπειρισμό και την Επιστήμη επηρεάζοντας κορυφαίες προσωπικότητες όπως ο Γαλιλαίος, ο Νεύτωνας, ο Λοκ, ο Ντιντερό, ο τρίτος Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών Τόμας Τζέφφερσον, επιστήμονες όπως ο Λαβουαζιέ, ο Δαρβίνος και ο Παστέρ, αλλά και νεώτερους φιλοσόφους όπως ο Νίτσε, ο Κάρλ Μαρξ και ο Τζων Στιούαρτ Μιλλ. Ο επιστημονικός διαφωτισμός του Επίκουρου, μέσα από το ποίημα του Ρωμαίου μαθητή του, έδωσε πνευματική δύναμη στην ανθρωπότητα να σηκωθεί από την κατάπτωση του Μεσαίωνα. Ο διαφωτιστής Βολταίρος έγραψε για ένα τμήμα του ποιήματος του Λουκρήτιου: “Ο στίχος αυτός θα ζει, όσο υπάρχουν άνθρωποι”.
Το ποίημα αυτό απασχολεί και συγκινεί ακόμη και σήμερα πολλούς σύγχρονους στοχαστές. Για παράδειγμα, ο σύγχρονος Γάλλος φιλόσοφος André Compte- Sponville αναφερόμενος στο τελευταίο του βιβλίο στην Εφημερίδα Le Monde, ένα δοκίμιο για τον Λουκρήτιο, που κυκλοφόρησε πρόσφατα στη Γαλλία με τον τίτλο Το Μέλι και το Αψέντι και υπότιτλο Ποίηση και Φιλοσοφία στο Λουκρήτιο λέει απαντώντας στην ερώτηση «που βρίσκει σήμερα ο ποιητής την πιο σημαντική επικαιρότητά του;»: «τρία σημεία, που συνδέονται, κάνουν τον Λουκρήτιο έναν συγγραφέα ιδιαίτερα απαραίτητο σήμερα: η μάχη ενάντια στο σκοταδισμό, η εξερεύνηση μιας πνευματικότητας χωρίς Θεό, τελικά η αναζήτηση μιας τραγικής φρόνησης. Ο Λουκρήτιος είναι φιλόσοφος του διαφωτισμού. Όχι περισσότερο από τον Επίκουρο, δεν κάνει ομολογία αθεΐας: οι θεοί υπάρχουν, αλλά πολύ μακριά, στα μετακόσμια, όπου είναι τόσο ευδαίμονες για να ασχοληθούν με τους ανθρώπους. Η κριτική για τη θρησκεία είναι εντούτοις πολύ πιο έντονη, στο Λουκρήτιο, παρά στο δάσκαλό του: βλέπει στον φανατισμό και τη δεισιδαιμονία μια από τις βασικές αιτίες της δυστυχίας των ανθρώπων. Δεν υπάρχει λιγότερο σε αυτόν μια μορφή ευσέβειας ή, όπως θα προτιμούσα να πω, πνευματικότητας: η ευσέβεια, εξηγεί, δεν είναι να τρέχει κάποιος στους βωμούς, ούτε να γονατίζει, ούτε να κάνει όρκους πάνω στους όρκους: «είναι να μπορεί, με ηρεμία στην ψυχή, να ρεμβάζει όλα τα πράγματα.» Εδώ, ο υλισμός εφάπτεται στην πνευματικότητα. Η συνταγή είναι πολύ σωστή. Οδηγεί σε αυτό που ονομάζω τραγική φρόνηση: φρόνηση που δεν αφήνει στην άκρη το θάνατο και την οδύνη, φρόνηση που δεν προσπαθεί να παρηγορήσει, που δεν προσφέρει νόημα ή σωτηρία, αλλά που τείνει προς μια ορισμένη ευδαιμονία, ακόμη και μέσα από τις δυσκολίες, προς μια ορισμένη ηρεμία, ακόμη και μέσα στην καρδιά των μαχών… είναι αυτό που κάνει για μας το Λουκρήτιο τόσο κοντινό, τόσο συγκινητικό, τόσο αδελφικό».
Το ποίημα
Το ποίημα Για τη Φύση των Πραγμάτων αποτελείται από έξη βιβλία και περιλαμβάνει 7415 στίχους. Περιγράφει κυρίως και αναλύει την επικούρεια φυσική θεωρία. Ο Λουκρήτιος έχει στηριχθεί για τη σύνθεση του ποιήματος στην Μεγάλη Επιτομή του Επίκουρου ή οποία, βέβαια, δεν έχει σωθεί. Ο Επίκουρος, σύμφωνα με τον Διογένη Λαέρτιο ήταν πολυγραφότατος, είχε συγγράψει 300 βιβλία, μεταξύ αυτών ήταν και το Περί φύσεως που περιελάμβανε 37 βιβλία.
Η φυσική του Επίκουρου ακολουθεί την ατομική θεωρία του Λεύκιππου και του Δημόκριτου, την οποίαν όμως τροποποιεί και την διορθώνει από κάποιες ασυμβατότητες. Το βασικό όμως είναι ότι συνδέει την φυσική του με την ηθική. Η έρευνα την φύσης έχει σκοπό να διώξει τους φόβους από τον άνθρωπο και να του δώσει γαλήνη και αταραξία, απαραίτητη προϋπόθεση για μια ευχάριστη ζωή.
Αν θελήσουμε να συνοψίσουμε σε λίγες γραμμές τη ουσία της φιλοσοφίας του Κήπου θα μπορούσαμε να παραθέσουμε το παρακάτω κείμενο του Γάλλου φιλόσοφου του 19ου αιώνα Jean-Marie Guyau:
«Οι επικούρειοι διαιρούσαν την φιλοσοφία σε τρία μέρη: η ηθική δείχνει στον άνθρωπο τον τελικό σκοπό του. Η φυσική ή φυσιολογία χρησιμεύει για να επιβεβαιώσει την ηθική, και δείχνει ότι δεν υπάρχει κανένα εμπόδιο στην εξωτερική φύση που εμποδίζει τον άνθρωπο να πετύχει αυτόν το σκοπό. Το τρίτο μέρος, το λογικό ή το κανονικό, συμπληρώνοντας τη φυσική και την ηθική, διδάσκει να κρίνουμε όλη την αλήθεια με την αλάνθαστη μαρτυρία των αισθήσεων. Έτσι η ηθική δείχνει στον άνθρωπο που είναι η ευδαιμονία, η φυσική διώχνει κατά κάποιο τρόπο όλα τα εξωτερικά εμπόδια που θα μπορούσαν να εμποδίσουν την πραγματοποίηση αυτής της ευδαιμονίας, και τελικά, η λογική, ξεπερνά όλα τα εσωτερικά εμπόδια, ξεπερνώντας την πλάνη και κάνοντας γνωστή σε όλους την αλήθεια.» (J. M. GUYAU, De finibus, εισαγωγή)
Το ποίημα φιλοτεχνείται και απευθύνεται στον Μέμμιο, έναν ευγενή Ρωμαίο, γαμπρό του Σύλλα, πολιτικό και ποιητή, που όμως δεν έχαιρε εκτίμησης, γιατί η αλλοπρόσαλλη συμπεριφορά του δεν ήταν η πρέπουσα, τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό του βίο, και ο Λουκρήτιος μάλιστα σημειώνει:
Θέλησα να σου παρουσιάσω τη θεωρία μας με τους αρμονικούς στίχους
Των Πιερίδων, να την καλύψω με το γλυκό μέλι των Μουσών, μήπως και
Μπορέσω έτσι να κρατήσω την προσοχή σου σ’ αυτούς τους στίχους,
Ώσπου να ξεδιαλύνεις τη φύση των πραγμάτων.
Αλλά η αξιοσύνη σου και οι χαρές που προσδοκώ απ’ τη γλυκιά φιλία σου,
Με παρακινούν να υπομείνω κάθε κόπο και με σπρώχνουν ξάγρυπνος να
Περάσω γαλήνιες νύχτες, ψάχνοντας τις λέξεις και τους στίχους που θα
Μου δώσουν τη δύναμη ν’ ανοίξω το δρόμο στο πνεύμα σου ρίχνοντας φως
Λαμπρό, για να μπορέσεις να δεις σε όλο τους το βάθος τα κρυμμένα μυστικά…. ( I. 140-145).
Tα περιεχόμενα του έργου
Στο πρώτο βιβλίο διατυπώνονται οι θεμελιώδεις αρχές της ατομικής φυσικής, ότι τα άτομα είναι συμπαγή, αιώνια και αδιαίρετα, και μέσω της παρατήρησης των φαινομένων ανασκευάζονται οι προηγούμενες φιλοσοφικές θεωρίες, και τέλος αναλύεται η απειρότητα του σύμπαντος και του κενού.
Στο δεύτερο βιβλίο περιγράφονται οι κινήσεις των ατόμων, τα σχήματα τους, οι ιδιότητες τους, αναλύεται η ανάδυση νέων ιδιοτήτων στα υλικά συσσωματώματα των ατόμων και αναπτύσσεται η συνεχής εξέλιξη του σύμπαντος με την αέναη δημιουργία και καταστροφή άπειρων κόσμων όπως η γη.
Το τρίτο βιβλίο αναλύει την ατομική δομή της ψυχής και του νου και πραγματεύεται το θέμα του θανάτου με ψυχοθεραπευτικό τρόπο.
Το τέταρτο βιβλίο περιγράφει την ύπαρξη και τη φύση των εικόνων, τους μηχανισμούς λειτουργίας των αισθήσεων και της νόησης, του ύπνου και των ονείρων, του έρωτα και της γονεϊκής κληρονομικότητας.
Το πέμπτο βιβλίο περιγράφει τον τρόπο δημιουργίας και λειτουργίας του κόσμου και των ουρανίων σωμάτων, το θέμα των θεών, την ανάπτυξη την εξέλιξη της ζωής και του ανθρώπινου πολιτισμού.
Το έκτο βιβλίο ερμηνεύει δυσεξήγητα φαινόμενα, όπως μετεωρολογικά φαινόμενα, γήινα φαινόμενα, και τέλος ασχολείται με αρρώστιες και επιδημίες.
Το σύμπαν και τα συστατικά του
Οι θεμελιώδεις αρχές της επικούρειας φυσικής είναι ότι:
1. τίποτα δεν δημιουργείται από το τίποτα. Στην πραγματικότητα καλύπτει δύο σημαντικές ιδέες: (1) γενικά, ότι το σύνολο της ύλης δεν αυξάνει ποτέ με νέες προσθήκες, και (2) αναφερόμενοι στα ιδιαίτερα σώματα, ότι κάθε υλικό σώμα έχει υλική αιτία. Η απόδειξη φαίνεται να αρνείται νέα δημιουργία με την έννοια ότι δεν υπάρχει χωρίς διάκριση δημιουργία. Αλλά βασίζεται ως συνήθως στη μαρτυρία των αισθήσεων: κάθε δημιουργία την οποίαν γνωρίζουμε συνεπάγεται κάποιο προηγούμενο «σπέρμα»: αλλά εάν ήταν δυνατή η «αυθόρμητη δημιουργία», τα πράγματα θα δημιουργούντο χωρίς «σπέρματα», κάτι που η αίσθηση το αρνείται. Ο Λουκρήτιος διατυπώνει εκτενώς την απόδειξη στο i. 159-214.
Αν μπορούσε το κάθε τι να γεννηθεί από το τίποτε, θα ήταν τότε
Δυνατό ένα οποιοδήποτε είδος να γεννηθεί από τ’ οτιδήποτε και δεν
Θα υπήρχε ανάγκη σπέρματος…
Πρέπει λοιπόν να το ομολογήσουμε, πως τίποτα δεν μπορεί να
Γεννηθεί από το τίποτε, αφού τα όντα χρειάζονται το καθένα κάποιο
Σπέρμα για να δημιουργηθούν και να φτάσουν ν’ αναδυθούν
Στις τρυφερές πνοές του αέρα.
2. Τίποτα δεν καταστρέφεται στο τίποτα. Η δεύτερη αρχή είναι συμπληρωματική της πρώτης, και όπως αυτή έχει δύο σημαντικές επιπτώσεις: (1) γενικά, ότι το σύνολο της ύλης ποτέ δεν μειώνεται από κάποια απόλυτη απώλεια -η αρχή της «διατήρησης της ύλης», (2) ότι οποιοδήποτε σώμα δεν καταστρέφεται ολοκληρωτικά, αλλά μόνο διαλύεται στα συστατικά του σωματίδια (δες Λουκρ. i. 215-216). Η απόδειξη εκτίθεται ξανά περιληπτικά, αλλά είναι πιο προφανής απ’ ότι η πρώτη αρχή.
Εάν κάθε τι που χανόταν από την αισθητηριακή μας αντίληψη περνούσε ταυτόχρονα στην ανυπαρξία, τότε δεδομένου ότι αυτή η διαδικασία «αφανισμού» συνεχίζεται πάντοτε γύρο μας, η ολική ποσότητα της φύσης θα είχε καταστραφεί προ πολλού. Καθώς υπάρχει, η καταστροφή εμποδίζεται από τα «σπέρματα». Ξανά ο Λουκρήτιος το αναπτύσσει σε μεγάλη έκταση (i. 217-264).
Εδώ ας προσθέσω ότι η φύση διαλύει το κάθε τι στα συστατικά του
Στοιχεία, αλλά δεν φτάνει ίσαμε το μηδέν. Γιατί αν ένα σώμα ήταν
Ολοκληρωτικά φθαρτό, τότε το κάθε τι θα μπορούσε να χάνεται
Μεμιάς από τα μάτια μας και να παύει να υπάρχει, και δεν θα χρειαζόταν
Καμιά δύναμη να προκαλέσει τον χωρισμό των μερών του
Και να διαλύσει ότι το συνέχει. Τώρα όμως, αφού τα πάντα αποτελούνται
Από αθάνατα στοιχεία (τα άτομα), αν δεν έρθει κάποια δύναμη που
Με το κτύπημα της θα κομματιάσει ένα πράγμα ή θα τρυπώσει ανάμεσα
Στα κενά του να το αποσυνθέσει, η φύση δεν επιτρέπει να
Φανεί το τέλος κανενός.
3. «Το σύμπαν είναι αμετάβλητο» είναι εν μέρει συμπέρασμα από τις δυο άλλες αρχές. Εάν τίποτα δεν προστίθεται ποτέ με νέα δημιουργία από την ανυπαρξία, το σύμπαν δεν μπορεί να αυξάνεται: εάν τίποτα δεν καταστρέφεται ποτέ στο τίποτα, το σύμπαν δεν μπορεί να μειώνεται.
Συνεπώς το σύμπαν είναι πάντοτε το ίδιο. Με άλλα λόγια ο Επίκουρος πίστευε στη διατήρηση της ύλης. Οι δύο πρώτες αρχές είχαν διατυπωθεί από τον Εμπεδοκλή και τον Αναξαγόρα και είχαν υιοθετηθεί από τον Δημόκριτο, την σκέψη του οποίου ακολουθεί εδώ ο Επίκουρος.
Το σύμπαν (το παν, omne) αποτελείται από ύλη (σώμα, corpus ) και κενό (inane). Η ύλη και το κενό είναι οι μοναδικές ύστατες πραγματικότητες. Πέραν από αυτές δεν μπορεί να υπάρξει τίποτα άλλο. ( I.430-438). Η ύπαρξη της ύλης επιβεβαιώνεται από την αίσθηση, και το κενό, αν δεν υπήρχε θα ήταν αδύνατη η κίνηση της ύλης, η οποία πιστοποιείται από τη μαρτυρία των αισθήσεων (I.335-45, 370-83, 426-8).
Η ύλη υπάρχει με τη μορφή ενός απείρου αριθμού απόλυτα συμπαγών, αδιαιρέτων και αναλλοίωτων σωματιδίων ( I.483-634). Λόγω της αδιαίρετης φύσης τους, τα σωματίδια αυτά ονομάζονται άτομα ( δεν μπορούν τα τμηθούν). Η αδιαίρετη φύση των ατόμων είναι ιδιαίτερα σημαντική. Όπως και οι προγενέστεροι ατομικοί φιλόσοφοι, ο Επίκουρος πίστευε ότι αν δεν υπάρχουν άφθαρτα στοιχεία, αν δεν υπάρχει ένα σημείο πέραν από το οποίο είναι αδύνατη η διαίρεση της ύλης, το σύμπαν δεν μπορεί να διατηρήσει την μονιμότητα του. Όλα θα είχαν περιέλθει προ πολλού στην ανυπαρξία, αν δεν υπήρχε κάτι άφθαρτο που να επιβιώνει όταν τα σύνθετα σώματα διαλύονται. (I. 240-50). Τα άτομα είναι ασύλληπτα μικρά (I.265-328), είναι άδηλα, ξεφεύγουν από τη μαρτυρία των αισθήσεων. Η ουσία τους είναι ομοιογενής. Όμως διαφέρουν μεταξύ τους ως προς το βάρος, το σχήμα το μέγεθος. Η ποικιλία των πραγμάτων που υπάρχει στο σύμπαν οφείλεται όχι μόνο στην διαφορετικότητα των ατόμων, αλλά και στην διαφορετικότητα των κινήσεων, των θέσεων και των συνδυασμών τους.
Η έκταση του κενού, όπως και ο αριθμός των ατόμων είναι άπειρη και φυσικά είναι άπειρο και το σύμπαν το οποίο απαρτίζουν ( I. 951-1051)
Το σύμπαν δεν είναι περιορισμένο σε καμιά κατεύθυνση. Γιατί
αν ήταν, θα έπρεπε να έχει κάποιο άκρο, όμως το βλέπουμε πως ένα
πράγμα δεν μπορεί κάπου να τελειώνει, αν δεν υπάρχει κάτι πέραν
απ’ αυτό που να το περιορίζει, έτσι που να φαίνεται πως υπάρχει
κάποιο σημείο που η όραση μας δεν μπορεί να ξεπεράσει…. Και
δεν έχει σημασία σε πιο περιοχή του σύμπαντος θα σταθείς, σε όποιο
σημείο και να βρίσκεται κανείς, το σύμπαν εκτείνεται εξίσου άπειρο
προς κάθε κατεύθυνση.
Ο αριθμός των κόσμων είναι επίσης άπειρος.
Άλλοι κόσμοι πέραν από τον δικό μας είναι πράγματι ένα άλλο είδος ἄδηλα, όχι επειδή, όπως τα άτομα και ο χώρος, είναι από τη φύση τους ανεπαίσθητα, αλλά επειδή δεν μπορούμε ποτέ να τους αντιληφθούμε. Ήταν μια συνηθισμένη άποψη της ατομικής σχολής ότι υπάρχει άπειρος αριθμός κόσμων, που άλλοι είναι όμοιοι με το δικό μας, και άλλοι ανόμοιοι, και που διαφέρουν ο ένας από τον άλλον. Η απόδειξη που παρέχεται από τον Επίκουρο είναι και αυτή παραδοσιακή, ότι με άπειρα σε αριθμό άτομα που κινούνται στο χώρο η αλληλουχία των κινήσεων τους προκαλεί την δημιουργία άλλων κόσμων όπως έγινε με τον δικό μας κόσμο. Κανένας περιορισμένος αριθμός κόσμων δεν θα μπορούσε να εξαντλήσει την παροχή της ύλης. Ο Λουκρήτιος (ii. 1023-1089) επιχειρηματολογεί και αυτός από καθαρά επικούρεια άποψη ότι τίποτα δεν είναι μοναδικό, και ότι στο σύνολο υπάρχει ίσος αριθμός όλων των πραγμάτων (ἰσονομία).
Όλα τα άτομα βρίσκονται σε αέναη κίνηση. Κατ’ αρχήν ας εξετάσουμε την ελεύθερη κίνηση των ατόμων στο κενό. Σε αντίθεση με τον Δημόκριτο, που πίστευε ότι η κίνηση των ατόμων γίνεται προς όλες τις κατευθύνσεις και ελέγχεται από το φυσικό νόμο ή την αναγκαιότητα, ο Επίκουρος υποστήριζε ότι η κίνηση των ατόμων είναι προς μια κατεύθυνση προς τα κάτω λόγω του βάρους των. Τα άτομα καθώς κινούνται σχηματίζουν ενώσεις ατόμων. Απαραίτητη προϋπόθεση γι’ αυτό είναι οι προσκρούσεις τους. Ο Δημόκριτος μπορούσε εύκολα να εξηγήσει τον τρόπο σύγκρουσης των ατόμων. Για το Επίκουρο εάν όλα τα άτομα κινούνται στην ίδια κατεύθυνση, πως είναι δυνατή η πρόσκρουση τους; Θα μπορούσε κανείς να δεχθεί ότι τα βαρύτερα άτομα κινούνται ταχύτερα από τα ελαφρύτερα και έτσι τα προλαβαίνουν. Όμως, όπως πολύ έξυπνα το διατύπωσε, τα αντικείμενα διαφορετικού βάρους πέφτουν στο κενό με την ίδια ταχύτητα. ( II.225-242). Αντί αυτού υποστήριξε ότι ενώ τα άτομα λόγω του βάρους τους κινούνται καθοδικά στο κενό, σε απροσδιόριστο χώρο και χρόνο παρεκκλίνουν ελαφρά από την κατακόρυφο. (II. 216-220)
Πάνω στο θέμα αυτό θέλω να σου δώσω να καταλάβεις κάτι
Ακόμη: όταν τα άτομα φέρονται από το ίδιο τους το βάρος μες στο κενό,
Σε στιγμές ακαθόριστες και σε τόπους ακαθόριστους παρεκκλίνουν
Κάπως από την τροχιά τους, τόσο μόνο, όσο που να μπορείς να πεις
Ότι διαφοροποιήθηκε η κίνηση τους. Αν δεν υπήρχε αυτή η παρέκκλιση,
Όλα τα άτομα θα έπεφταν σαν σταγόνες βροχής στα τρίσβαθα
Του κενού, και δεν θα προέκυπτε καμιά επαφή, καμιά πρόσκρουση
Μεταξύ των αρχικών στοιχείων, και έτσι η φύση δεν θα δημιουργούσε
Ποτέ τίποτα.
Αυτή είναι η περίφημη θεωρία της παρέκκλισης των ατόμων, που δέχθηκε τα πυρά των αντιπάλων της φιλοσοφίας του Κήπου. Ο Κικέρων (De finibus 1.6.19) λέει πως «η όλη υπόθεση είναι μια παιδαριώδης επινόηση» και προσθέτει ότι η θεωρία εκτός από παιδαριώδης είναι και αυθαίρετη, γιατί ο Επίκουρος υποστηρίζει ότι τα άτομα παρεκκλίνουν χωρίς συγκεκριμένη αιτία και το να ισχυρίζεται ένας φυσικός φιλόσοφος ότι κάτι συμβαίνει χωρίς αιτία είναι τερατώδες έγκλημα. Στόχος της θεωρίας δεν είναι μόνο να εξηγήσει την προέλευση των υλικών σωμάτων, αλλά και την ελεύθερη βούληση (II. 251-293). Αλλά, οτιδήποτε και αν σκεφθεί κανείς γι’ αυτήν, δεν πρέπει να θεωρηθεί σαν αδύναμη παραδοχή, αλλά μάλλον ως βασικό σημείο του συστήματος του, δεύτερο μόνο σε σπουδαιότητα μετά το αλάθητο των αισθήσεων, και ακόμη ότι έχει προκύψει από αυστηρό λογικό συμπέρασμα.
Πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό θέμα. Ο Επίκουρος διαφοροποιείται από τον Δημόκριτο προτάσσοντας την ηθική έναντι της φυσικής. Και ενώ ο Δημόκριτος ήταν υπέρμαχος του ντετερμινισμού, ο Επίκουρος πίστευε ότι ο άνθρωπος είναι ελεύθερο ον και φέρει ηθική ευθύνη για τις πράξεις του. Έτσι δεν μπορούσε να δεχθεί ότι όλα τα άτομα κινούνται προδιαγεγραμμένα και μηχανικά υπακούοντας σε άκαμπτους φυσικούς νόμους. Το γεγονός της ελεύθερης βούλησης αποτελεί απόδειξη της απρόβλεπτης και αυθόρμητης κίνησης των ατόμων. Ενδεικτική της μεγάλης σημασίας που απέδιδε στην ελεύθερη βούληση είναι το παρακάτω απόσπασμα: «καλύτερα να πιστέψουμε στους μύθους περί θεών παρά να υποδουλωθούμε στην ειμαρμένη των φυσικών φιλοσόφων». ( Επιστολή προς Μενοικέα 134).
Τα άτομα συγκρούονται και συμπλέκονται, και σχηματίζουν έτσι σύνθετα σώματα. Όμως και στα σύνθετα σώματα η κίνηση τους δεν σταματάει (II.80- 141. Παύει να είναι γραμμική και γίνεται παλμική. Μας είναι αδύνατον να συλλάβουμε την αδιάκοπη κίνηση των συστατικών ατόμων κάθε συσσωματώματος, επειδή τα ίδια τα άτομα είναι ασύλληπτα μικρά. (II.308-322). Η ικανότητα ή μη των ατόμων να συμπλέκονται καθορίζεται από το σχήμα τους (II. 381-477). Αλλά εξίσου σημαντικοί παράγοντες που καθορίζουν τις ποιοτικές διαφορές των συνθέτων σωμάτων είναι οι διαφορές στα μεγέθη και την διάταξη των ατόμων.
Κάθε σύνθετο αντικείμενο δεν είναι παρά μια προσωρινή ένωση ατόμων: γεννιέται, αναπτύσσεται, ακμάζει, παρακμάζει, και διαλύεται στα άτομα που το συνθέτουν. Ο κόσμος μας δεν αποτελεί εξαίρεση ( II.1105-74). Είχε αρχή και θα έχει και τέλος (V. 91- 109, 234-415). Δεν δημιουργήθηκε προς όφελος του ανθρώπου (II. 167-83, V.126-234), αλλά, όπως και οι άλλοι άπειροι κόσμοι στο σύμπαν, ήταν το αποτέλεσμα τυχαίων συναθροίσεων των κατάλληλων ατόμων. Από τη συγκεχυμένη και χαώδη μάζα των ατόμων, διαχωρίστηκαν σταδιακά τα διάφορα συστατικά που αποτέλεσαν την πρώτη ύλη του κόσμου όπως τον ξέρουμε (V.416-508). Η γη αρχικά παρήγαγε τη βλάστηση και στη συνέχεια τα έμβια όντα, μεταξύ των οποίων και τον άνθρωπο. Η γη διεκδικεί δικαιολογημένα το δικαίωμα της μητρότητας, γιατί από αυτήν γεννήθηκαν τα πάντα. Επιβίωσαν μόνο όσοι οργανισμοί κατάφεραν να θρέψουν τον εαυτό τους, να διαιωνίσουν το είδος τους και να φυλαχθούν από τους εξωτερικούς κινδύνους.
Πρέπει να αφανίστηκαν τότε πολλά είδη ζώων, καθώς δεν μπόρεσαν
Με τον πολλαπλασιασμό να σφυρηλατήσουν τη γενιά τους.
Γιατί όποια πλάσματα βλέπεις τώρα ν’ ανασαίνουν τις ζωογόνες
Αύρες του αέρα, μόνα τους εξασφάλισαν την επιβίωση τους, απ’ την
Αρχή ακόμα, θες με την πονηριά , θες με τη γενναιότητα ή και τη σβελτάδα τους.
Η δημιουργία της ζωής και η ανάπτυξη του πολιτισμού, η εξέλιξη της γλώσσας, η ανακάλυψη της φωτιάς, η θέσπιση των νόμων και η ανακάλυψη των τεχνών και των επαγγελμάτων, όλα συντελέστηκαν με την πάροδο του χρόνου. (V. 772-1457)
Πλοία και καλλιέργειες, τείχη και νόμους, όπλα, δρόμους, ρούχα
και τα παρόμοια, τις ανταμοιβές που προσφέρει η ζωή και όλες τις
τέρψεις, την ποίηση και την ζωγραφική, τα εξαίσια σμιλεμένα
αγάλματα, όλα χωρίς εξαίρεση τα δίδαξε βήμα-βήμα στους ανθρώπους
η εμπειρία και η άσκηση του άγρυπνου μυαλού τους. Έτσι σιγά-σιγά
ο χρόνος αναδεικνύει το κάθε τι, και ακόλουθα ο λογισμός το
ανυψώνει στο φως. Γιατί οι άνθρωποι βλέπανε τα πράγματα το ένα
μετά το άλλο να φωτίζονται στη σκέψη τους, ώσπου να φτάσουν οι
τέχνες τους στην κορυφή της τελειότητας.
Τελικά, εάν δεν υπήρχε ο Λουκρήτιος ελάχιστοι θα πίστευαν ότι η επικούρεια φυσική θα μπορούσε να μετουσιωθεί σε ένα τόσο μεγαλειώδες ποίημα όπως το Για τη Φύση των Πραγμάτων. Πολλοί σύγχρονοι του γνώριζαν λίγα πράγματα για την θεωρία του Κήπου, πέραν ότι δίδασκε ότι η ηδονή είναι το υπέρτατο αγαθό. Ο Λουκρήτιος θέλησε να αποκαταστήσει την αλήθεια και να διαλύσει τις παρερμηνείες, όχι μόνο δείχνοντας ότι μπορεί κανείς να επιτύχει την ηδονή ζώντας απλή ζωή, αλλά επισημαίνοντας με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο ότι μόνο μέσα από τη σοβαρή και βαθειά μελέτη της φύσης των πραγμάτων είναι εφικτός ο ηθικός σκοπός.
ΛΕΩΝΙΔΑΣ Α. ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΔΗΣ
ΑΘΗΝΑ 20/12/2018
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Λουκρήτιος, ΓΙΑ ΤΗΝ ΦΥΣΗ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ, εκδόσεις ΘΥΡΑΘΕΝ, Θεσσαλονίκη 2005
2. JAMES WARREN, The Cambridge Companion to Epicureanism, Cambridge University Press 2009
3. STUART GILLESPI, PHILIP HARDIE, The Cambridge Companion to Lucretius, Cambridge University Press 2007
4. LUCRETIUS DE RERUM NATURA, Tran. W.H.D. ROUSE-M.F. SMITH, London, William Heinemann LTD 1925
5. LUCRETIUS ON THE NATURE OF THINGS, Trans. CYRIL BAILEY, fellow of BALLIOT COLLEGE, OXFORD 1910
6. Adriana GRZELAK- KRZYMIANOWSKA, The presence of ethical teaching in the De Rerum Natura of Lucretius, COLLECTA NEA PHILOLOGICA xvi, 2013 p. 103-113
7. Lucrèce : vivre humainement parmi les humains, André Sponville ; Le Monde, 29-5-2018
8. Αρχοντία Λιοντάκη, Λουκρήτιος ο επικούρειος ποιητής, Δεύτερο Πανελλήνιο Συμπόσιο Επικούρεια Φιλοσοφίας, Πρακτικά 2012, σελ. 141-150
9. Χρήστος Γιαπιτζάκης, Ο Επίκουρος, ο Λουκρήτιος και ο φιλοσοφικός διαφωτισμός των ανθρώπων, www.epicuros. gr, 2014
10. Πωλ Νιζάν, ΟΙ ΥΛΙΣΤΕΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ-ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΛΟΥΚΡΗΤΙΟΣ, Εκδόσεις Βερέττα, Ρόδος 2011
11. Χαράλαμπος Θεοδωρίδης, Επίκουρος η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1954
12. Τσέλλερ – Νέστλε, Ιστορία της Ελληνικής Φιλοσοφίας, Μετάφραση Χ. Θεοδωρίδη, Βιβλιοπωλείον της « ΕΣΤΙΑΣ», Αθήνα
13. Διογένης Λαέρτιος, Επίκουρος. Εισαγωγή–μετάφραση Αθανάσιος Τσακνάκης, Εκδόσεις Βιβλιοβάρδια, Θεσσαλονικη 2007
14. Κοέν Α., Η φιλοσοφία του Επίκουρου. Άτομα ηδονή Αρετή, Μετάφραση Στ. Δημόπουλος. Εκδόσεις Θύραθεν. Θεσσαλονίκη 2005
15. Γιαπιτζάκης Χρ., Επικουρίων Δόξαι, Εκδόσεις Βερέττα, Ρόδος 2010
16. Χάϊνριχ Σμιτ , Επικούρου Η φιλοσοφία της χαράς της ζωής, Μετάφραση Μ. Βερέττας, Εκδόσεις Βερέττα , Ρόδος 2010
17. Επίκουρος ΑΠΑΝΤΑ, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1994