Κείμενα Επικούρειας Φιλοσοφίας

*Η παρακάτω δημοσίευση, έχει αναρτηθεί με την άδεια του συγγραφέα

ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΙΔΕΑΛΙΣΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ - ΜΕΡΟΣ Β'

εισήγηση του ΛΕΩΝΙΔΑ Α.ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΔΗ, Πολιτικού Μηχανικού στον Κήπο των Αθηνών την 10η Νοεμβρίου 2011

Η επικούρεια φιλοσοφία συνεχίζοντας την παράδοση την Ιώνων φυσικών, του διαφωτισμού των σοφιστών και της δημοκρατίας έδωσε απάντηση και άσκησε σκληρή κριτική στους μύθους των αοιδών και στη συνέχεια στη μεταφυσική, στις ορφικές και πυθαγόρειες μετεμψυχώσεις, στην ελεατική αντίληψη για το ένα ακίνητο, στον υπερουράνιο τόπο του Πλάτωνα, όπου περνούν οι ιδέες την μακάρια ζωή τους, στις φαντασιοκοπίες του νέου Αριστοτέλη και στην αποστροφή του για την επίγεια ζωή. Η φιλοσοφία του Επίκουρου ασχολήθηκε με τα θέματα που έχουν άμεση σχέση με τις ανάγκες της ζωής.

Με τις θολές θεωρίες που κάλυψαν την ανθρώπινη διάνοια χρειάζεται ρωμαλέο μυαλό και ακονισμένο αισθητήριο για να διαλύσεις τα σκοτάδια και να δεις την πραγματικότητα στις αληθινές της διαστάσεις. Όποιος το επιτυγχάνει αυτό είναι αληθινά σοφός, αυτός που έχει ανακαλύψει την αληθινή φύση των όντων. Είναι αυτός που δεν τον ξεγελούν οι μύθοι, ούτε οι θολές μεταφυσικές. Και ο Επίκουρος ήταν αυτός που «τόλμησε να υψώσει το βλέμα του το θνητό καταπάνω της και να αντισταθεί. Αυτόν δεν τον σταμάτησαν μήτε οι θρύλοι των θεών μήτε οι κεραυνοί τους μήτε το απειλητικό μουρμουρητό τ΄ ουρανού…. Κι η ζωντανή ορμή του νου θριάμβευσε και διάβηκε τους φλογισμένους φράκτες τ ΄ ουρανού, και περπάτησε στο απέραντο σύμπαν με λογισμό και πνεύμα. Και μας ξανάρθε νικητής για να μας πει τι μπορεί να γίνει και τι όχι, και πως ορίζεται, με νόμους ακλόνητους, η δύναμη στο κάθε τι.»1

Η πολεμική του Επίκουρου είχε συγκλονίσει τους αρχαίους. Όμως, πέραν από την επιβεβαίωση της Επικούρειας αλήθειας ενάντια στα λάθη των παλαιοτέρων αλλά και των συγχρόνων του φιλοσόφων, η πολεμική του είχε και άλλο σκοπό πέραν από την ανασκευή κάθε αίρεσης. Βοηθούσε στην προάσπιση και τον καθορισμό των θέσεων του επικούρειου φιλόσοφου ενάντια στα λάθη των άλλων φιλοσόφων.

Από την αρχή του Κήπου μέχρι τους τελευταίους εκπροσώπους της Σχολής γράφτηκε ένας σημαντικός αριθμός έργων με τις αντιρρήσεις για όλες τις αποχρώσεις της ιδεαλιστικής φιλοσοφίας. Από τα έργα αυτά έχουν διασωθεί μόνο κάποιοι τίτλοι και ελάχιστα μικρά αποσπάσματα, από τα σημαντικά έργα της πρώτης γενιάς των επικουρείων, του ίδιου του Επίκουρου και του Έρμαρχου, του Μητρόδωρου και του Πολύαινου. Ο Διογένης Λαέρτιος αναγράφει έξη τίτλους έργων πολεμικής του Επίκουρου (το πρώτο των οποίων είναι η επιτομή με αντιρρήσεις προς τους φυσικούς φιλοσόφους). Αλλά πέραν αυτών των λίγων έργων, που στον τίτλο τους υπάρχει το «Προς», δηλαδή «Κατά» θεωρείται σχεδόν βέβαιο ότι και σε άλλα του έργα, όπως στους 37 τόμους του Περί φύσεως, στις Κύριες Δόξες και στις τρείς διασωθείσες από τον Διογένη Επιστολές του, υπάρχει πολεμική χωρίς να κατονομάζονται οι αποδέκτες. Εξ΄ άλλου ο Μητρόδωρος είχε γράψει εναντίον του αδελφού του Τιμοκράτη , ο οποίος αποσκίρτησε από τη Σχολή και με λόγια και γραπτά συκοφαντούσε τον Επίκουρο και τον αδελφό του, το έργο Κατά Τιμοκράτη2 και κατά του Γοργία του Πλάτωνα. Ο Έρμαρχος από τη Μυτιλήνη, έγραψε ένα σύγγραμμα σε 22 βιβλία για τον Εμπεδοκλή, με αυστηρή κριτική της φιλοσοφίας του και ιδιαίτερα του μυστικισμού του. Ο Κωλώτης έγραψε κατά των Πλατωνικών διαλόγων Ευθύδημος, Λύσης, Γοργίας πολύ μικρά κομμάτια των οποίων έφεραν σε φως οι πάπυροι του Ερκολάνο. Γνωστή είναι και η επίθεσή του στο μύθο της Πολιτείας του Πλάτωνα, όπως μας πληροφορεί ο Πλούταρχος. Εξ΄ άλλου ο Πολύαινος πολέμησε τους ρήτορες με ιδιαίτερο σύγγραμμα. Η πολεμική κατά του Εμπεδοκλή, του Πλάτωνα και της πίστης του στη μετεμψύχωση συνεχίζεται με τον Διογένη Οινοανδέα, που, επίσης και στη διατριβή του για τη φυσική, προσπαθεί να αντικρούσει αυτούς που, σαν το Σωκράτη στον Πλατωνικό Διάλογο Φαίδρο, πιστεύουν ότι η φυσική (φυσιολογία ) είναι άχρηστη. Ομοίως, ασκεί κριτική στον Ηράκλειτο και το Δημόκριτο.

Εδώ θα πρέπει να επισημανθεί η εκτεταμένη κριτική του Λουκρήτιου στο 1ο Βιβλίο του έργου του De rerum Natura εναντίον των προσωκρατικών φιλοσόφων Ηράκλειτου, Εμπεδοκλή και Αναξαγόρα. Έχει τεθεί το ερώτημα γιατί ο Λουκρήτιος επιτίθεται εναντίον αυτών των φιλοσόφων , οι οποίοι έζησαν περισσότερα από 400 χρόνια πριν από την εποχή του. Υπάρχουν δύο απαντήσεις. Πρώτον, αυτοί οι τρεις μπορούν να θεωρηθούν ως αντιπρόσωποι συγχρόνων του αντιπάλων. Ακολουθώντας την κοινή πρακτική να αποφεύγει την κατ΄ ευθείαν αντιπαράθεση με κάποιον αντίπαλο ο Λουκρήτιος χρησιμοποιεί εδώ τους γνωστούς αυτούς φιλοσόφους ως μέσο για να επιτεθεί στους συγχρόνους του. Δεύτερον, αν και αυτοί οι φιλόσοφοι απέχουν χρονικά πολλούς αιώνες από τον Λουκρήτιο, όμως για τον Επίκουρο βρίσκονται κοντά του χρονικά και αποτελούν πραγματικούς αντιπάλους. Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο Επίκουρος στα βιβλία 14 και 15 του έργου του Περί Φύσεως περιελάμβανε αναλυτική θεώρηση των θέσεων των αντιθέτων φυσικών θεωριών και ο Λουκρήτιος ακολούθησε αυτή την πηγή, μια και το ποίημά του θεωρείται ότι αποτελεί πιστή έκθεση του έργου του Επίκουρου.

Ο Λουκρήτιος μας εισάγει πρώτα στην επικούρεια άποψη ότι το σύμπαν αποτελείται από δύο είδη βασικών συστατικών, τα άτομα και το κενό και μας αναλύει την σύνθεση των ατόμων με εκτεινόμενα αλλά άτμητα ελάχιστα σωματίδια. Στη συνέχεια επιβεβαιώνει την αλήθεια της επικούρειας θέσης αντικρούοντας τις αντίθετες απόψεις στο μεγαλύτερο δυνατό εύρος. Αυτοί οι τρείς Έλληνες φιλόσοφοι καλύπτουν όλη την κλίμακα των αντιθέτων αντιλήψεων για τα βασικά στοιχεία του σύμπαντος. Ο Ηράκλειτος αντιπροσωπεύει κάθε μονιστική άποψη , δηλαδή, κάθε άποψη που υποστηρίζει ότι υπάρχει μόνο ένα βασικό συστατικό από το οποίο αποτελούνται όλα τα πράγματα. ( Για τον Ηράκλειτο αυτό είναι η φωτιά). Ο Εμπεδοκλής αντιπροσωπεύει μια περιορισμένη πλουραλιστική άποψη , που υποστηρίζει ότι όλα τα πράγματα αποτελούνται από μία σύνθεση ή μίγμα ενός αριθμού βασικών στοιχείων. ( Για τον Εμπεδοκλή αυτά είναι η γη , ο αέρας, η φωτιά και το νερό ). Ο Αναξαγόρας είναι ένα ενδιαφέρον παράδειγμα ακραίας μορφής πλουραλισμού, που υποστηρίζει ότι, στην περίφημη φράση του « τα πάντα βρίσκονται αναμεμιγμένα μέσα στα πάντα» . Σύμφωνα με την ερμηνεία του Λουκρήτιου το σύμπαν αποτελείται από τελείως αναμεμιγμένες «ομοιομερείς ουσίες», δηλαδή ουσίες που τα μέρη τους είναι του ίδιου είδους με το σύνολο. Ο Λουκρήτιος ερμηνεύει τον όρο αυτό: ο χρυσός είναι ομοιομερής , επειδή εάν κόψεις τμήμα του προκύπτουν μικρότερα τμήματα χρυσού ( ψήγματα), αλλά ένας άνθρωπος δεν είναι ομοιομερής , επειδή εάν κόψεις έναν άνθρωπο δεν θα δημιουργήσεις αριθμό μικρότερων ανθρώπων.

Όταν κάθε ένας από αυτούς τους φιλοσόφους δέχεται κριτική, υπάρχει πρόθεση να αναδειχθούν οι αδυναμίες που είναι κοινές για όλες τις παρόμοιες οντολογίες , που προέρχονται από ένα συγκεκριμένο δημιουργό. Έτσι, το ότι η άποψη του Ηράκλειτου απορρίπτεται, σημαίνει ότι απορρίπτονται όλες οι μονιστικές απόψεις , οποιαδήποτε και αν είναι η θεμελιώδης ουσία. Ο Λουκρήτιος θωρακίζει τον αναγνώστη του με επαρκή επιχειρήματα για να απορρίψει κάθε αντίθετη οντολογία. Εφ εξής τίποτα δεν είναι ικανό να μας απομακρύνει από την επικούρεια αλήθεια του σύμπαντος, που αποτελείται από άτομα και κενό.

Όμως πολύ μεγάλο θόρυβο προκάλεσε μια κριτική του Κωλώτη με τον τίτλο : « ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΟΤΙ ΚΑΤΑ ΤΑ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ ΔΟΓΜΑΤΑ ΟΥΤΕ ΖΕΙΝ ΕΣΤΙΝ », που την είχε αφιερώσει στον βασιλέα Πτολεμαίο και σημαίνει ότι « είναι αδύνατη η ζωή, αν ακολουθήσεις τα δόγματα των άλλων φιλοσόφων». Το έργο αυτό, που έχει χαθεί, θεωρείται ότι γράφτηκε περι 263/2 π.χ.χ. Στο έργο αυτό του Κωλώτη απαντά, με σκληρό τρόπο, μετά από 300 περίπου χρόνια ο Πλούταρχος με το έργο του «ΠΡΟΣ ΚΩΛΩΤΗΝ » που σημαίνει εναντίον του Κωλώτη, και στη συνέχεια επιτίθεται κατά του Επίκουρου με τα έργα «ΟΤΙ ΟΥΔ ΄ ΗΔΕΩΣ ΖΗΝ ΕΣΤΙΝ ΚΑΤ΄ ΕΠΙΚΟΥΡΟΝ» και «ΕΙ ΚΑΛΩΣ ΕΙΡΗΤΑΙ ΤΟ ΛΑΘΕ ΒΙΩΣΑΣ»3. Στο έργο αυτό ο Πλούταρχος αναλαμβάνει, παρασυρμένος από την οργή, όπως γράφει, να τιμωρήσει τον άνθρωπο αυτόν για τη χωριατιά, τη χοντροκοπιά και την αναίδειά του, υπερασπιζόμενος όλο τον Ελληνικό στρατό των υπολοίπων φιλοσόφων στους οποίους συγκαταλέγονται ο Δημόκριτος, ο Πλάτων, ο Στίλπων, ο Εμπεδοκλής, ο Παρμενίδης, ο Μέλισσος, που κατηγορούνται έτσι. Στο έργο του Πλούταρχου υπάρχουν, από το κείμενο του Κωλώτη, μόνο ελάχιστες σκόρπιες λέξεις και φράσεις. Μπορεί όμως κανείς από την επίκριση του Πλούταρχου να συμπεράνει την κριτική του Κωλώτη εναντίων των φιλοσόφων αυτών.

Ο Κωλώτης έκανε επίθεση κατά σειρά στον Δημόκριτο, Παρμενίδη, Εμπεδοκλή, Σωκράτη, Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Στίλπωνα, Μέλισσο και από τους συγχρόνους του στους Κυρηναϊκούς και στον Αρκεσίλαο της Νέας Ακαδημίας, χωρίς τους τελευταίους αυτούς να τους κατονομάζει. Άξονας της επίθεσης του Κωλώτη είναι πως, σύμφωνα με τα δόγματα όλων αυτών των φιλοσόφων, είναι αδύνατη η επαφή με τα εξωτερικά πράγματα ( το περιβάλλον ) και συνεπώς η ζωή.

ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ

Ο Δημόκριτος δεν έχει εμπιστοσύνη στις αισθήσεις σε αντίθεση με τον Επίκουρο. Πραγματικές ιδιότητες των σωμάτων είναι, κατ΄αυτόν, η βαρύτητα, η πυκνότητα, η σκληρότητα, ενώ οι άλλες ιδιότητες, γλυκό, πικρό, ζεστό, κρύο, φως, χρώματα, είναι συμβατικές (νόμωι), υποκειμενικές αντιδράσεις σε ακατάληπτους με τις αισθήσεις ερεθισμούς. Οι γνώσεις με τις αισθήσεις είναι θολές και συγκεχυμένες, η γνώση με τη διάνοια είναι η σωστή γνώση. Διανοητικές, δηλαδή γνήσιες γνώσεις αποκτούμε, όταν παύσει η εξωτερική ενέργεια στις αισθήσεις μας. Ο Κωλώτης κατηγορεί τον Δημόκριτο πως λέγοντας ότι κάθε πράγμα έχει αυτή, όσο και την αντίθετη ποιότητα αναποδογύρισε τη ζωή. Ο ισχυρισμός του Δημόκριτου πως χρώμα, γλυκό, σύνθεση είναι συμβατικά (νόμωι) και πως υπάρχουν πραγματικά μόνο άτομα και κενό, έρχεται σε αντίφαση, λέει ο Κωλώτης, με τις αισθήσεις. Όποιος έχει αυτή την άποψη και την εφαρμόζει, δεν μπορεί να ξέρει αν είναι ζωντανός ή πεθαμένος.

Κατά την άποψη του Επίκουρου, το γλυκό, πικρό, ζεστό, κρύο κλπ , υπάρχουν από τη φύση τους, όχι συμβατικά, σαν επίδραση των ατόμων που εισέρχονται σε μας από το περιβάλλον. Αυτό το περιβάλλον δεν είναι μια τυχαία ομίχλη, όπως κάποτε, ατόμων και κενού, αλλά περιέχει σταθερά αντικείμενα, που συνδέονται με μας μέσω συνεχούς ροής ατόμων και μπορούν να γίνουν αντιληπτά όπως είναι. Ο Δημόκριτος παραθέτει ένα κείμενο στο οποίο οι αισθήσεις κατηγορούν την νόηση « άθλια νόηση, αφού πάρεις τις αποδείξεις σου από μας, μας ανατρέπεις: αυτή η ανατροπή είναι η πτώση σου». Η απάντηση του Επίκουρου είναι ότι, η νόηση αποθηκεύει τις αισθήσεις αποδεικνύοντας ότι αυτές ανταποκρίνονται στο περιβάλλον, που περιλαμβάνει σταθερά αντικείμενα, ακριβώς όπως αυτά είναι.

ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ

Ο Εμπεδοκλής από τον Ακράγαντα έκανε αδύνατη τη ζωή, διότι αρνιόταν τη γένεση και τη φθορά, ενώ η φύση και η ζωή βρίσκονται σε διαρκή κίνηση και αλλαγή. Δεν υπάρχουν άνθρωποι, ζώα, δένδρα, πουλιά. Εδώ υπάρχει απόσπασμα από το βιβλίο του Κωλώτη:

ΤΙ ΚΟΠΤΟΜΕΝ ΗΜΑΣ ΑΥΤΟΥΣ, ΣΠΟΥΔΑΖΟΝΤΕΣ ΥΠΕΡ ΗΜΩΝ ΑΥΤΩΝ ΚΑΙ ΟΡΕΓΟΜΕΝΟΙ ΤΙΝΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΦΥΛΑΤΤΟΜΕΝΟΙ ΤΙΝΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ; ΟΥΤΕ ΓΑΡ ΗΜΕΙΣ ΕΣΜΕΝ ΟΥΤ΄ ΑΛΛ΄ ΟΙΣ ΧΡΩΜΕΝΟΙ ΖΩΜΕΝ .«Γιατί κοπτόμαστε παίρνοντας τους εαυτούς μας στα σοβαρά, λαχταρώντας ορισμένα πράγματα και αποφεύγοντας άλλα; Στην πραγματικότητα ούτε εμείς υπάρχουμε ούτε τα άλλα πράγματα που χρησιμοποιούμε για να ζούμε.»4.

Οι Επικούρειοι γελούσαν με τις φαντασιοκοπίες του Εμπεδοκλή, που τραγουδούσε την προσπάθεια της γης και του Έρωτα να δημιουργήσουν πλάσματα. Στην αρχή ξεπετάχτηκαν χωριστά μέλη, πρόσωπα, στήθη, κεφάλια, που ενώθηκαν στη τύχη και έφτιαξαν τερατόμορφα όντα. Όπως γράφει ο Πλούταρχος, τέρατα που έκαναν τους Επικούρειους να γελούν.

ΠΑΡΜΕΝΙΔΗΣ

Ο Κωλώτης θεωρεί ότι όλη η διδασκαλία του Παρμενίδη είναι αισχρά σοφίσματα. Το δόγμα του ότι το παν είναι ένα, ασάλευτο, χωρίς αλλαγή και πως κίνηση και αλλαγή είναι μόνο φαινόμενα, απάτες των αισθήσεων, σημαίνει αληθινή άρνηση της ζωής. Αν προσπαθούσε να εφαρμόσει την αρχή του στην πρακτική ζωή, στις σχέσεις του με τα άψυχα και τους ομοίους του, θα βλέπε που θα καταντούσε. Η διάκριση των γνώσεων σε πραγματικές (αληθινές) προνόμιο των διαλεκτών, και οι εντυπώσεις (κοινές δοξασίες) του όχλου, αντιστρατεύεται το αίσθημα της ζωής. Οι πρώτες, αποκαλύπτουν, κατά τον Παρμενίδη, πως ο κόσμος είναι κάτι «μουνογενές», «ατρεμές», και «αγένητον», ενώ οι κοινές εντυπώσεις, είναι κάτι το αμελητέο. Ώστε, για τον Παρμενίδη, λέει ο Κωλώτης, δεν υπάρχει ούτε φωτιά για να μας κάψει, ούτε νερό για να μας πνίξει, ούτε πολυάνθρωπες πόλεις στην Ευρώπη και την Ασία.

ΠΛΑΤΩΝ

Ο Πλάτων χωρίζει τον κόσμο σε νοητό και αισθητό, σε ιδέες και πρόσκαιρα όντα, τις γνώσεις σ΄ επιστήμη, που έχει αντικείμενο τα νοητά και σε δόξες, που σχετίζονται με το φυσικό κόσμο. Κατά τον Πλάτωνα, λέει ο Κωλώτης με σαρκασμό, τα άλογα που βλέπουμε δεν είναι άλογα και μείς δεν είμαστε πραγματικοί άνθρωποι. Η εξέγερση του φυσιολογικού ανθρώπου στον κόσμο των ιδεών εξοργίζει τον Πλούταρχο, ο οποίος απευθύνει βαριές εκφράσεις κατά του Κωλώτη, που τον κατηγορεί για επιπολαιότητα για αμάθεια και ιταμότητα, επειδή, όπως λέει, αποδίδει στους φιλοσόφους ψευδώς απόψεις που δεν υποστηρίζουν.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ

Ο Κωλώτης επιτίθεται με φτηνή σάτιρα, κατά του Σωκράτη, που έχει στόχο τη σωκρατική περιφρόνηση για τις αισθήσεις και την φυσική επιστήμη, αν κρίνει κανείς από την αντίδραση του Πλούταρχου. Γράφει λοιπόν ο Κωλώτης για τις αισθήσεις κοροϊδεύοντας :

ΣΙΤΙΑ ΠΡΟΣΑΓΟΜΕΘΑ ΚΑΙ ΟΥ ΧΟΡΤΟΝ, ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΠΟΤΑΜΟΥΣ, ΟΤΑΝ ΩΣΙ ΜΕΓΑΛΟΙ, ΠΛΟΙΟΙΣ ΔΙΑΠΕΡΩΜΕΝ, ΟΤΑΝ ΔΕ ΕΥΔΙΑΒΑΤΟΙ ΓΕΝΩΝΤΑΙ, ΤΟΙΣ ΠΟΣΙΝ. ΑΛΛΑ ΓΑΡ ΑΛΑΖΟΝΑΣ ΕΠΕΤΗΔΕΥΣΑΣ ΛΟΓΟΥΣ, Ω ΣΩΚΡΑΤΕΣ. ΚΑΙ ΕΤΕΡΑ ΜΕΝ ΔΙΕΛΕΓΟΥ ΤΟΙΣ ΕΝΤΥΓΧΑΝΟΥΣΙΝ ΕΤΕΡΑ ΔΕ ΕΠΡΑΤΕΣ. «τρώμε φαγητά και όχι χορτάρι και τα ποτάμια, όταν είναι μεγάλα τα διασχίζουμε με το πλοίο, ενώ όταν τυγχάνει να είναι ευκολοδιάβατα, με τα πόδια. Στ΄ αλήθεια, αγύρτικα ήταν τα επιχειρήματα που διατύπωσες, Σωκράτη. άλλα έλεγες στους διαλόγους με τους ανθρώπους που σε πλησίαζαν και άλλα έπραττες.»,5 και :

ΚΑΙ ΤΟ ΙΜΑΤΙΟΝ ΤΩΙ ΣΩΜΑΤΙ ΚΑΙ ΟΥ ΤΩΙ ΚΙΟΝΙ ΠΕΡΙΤΙΘΗΣΙ « και πως τυλίγει το ιμάτιο στο σώμα του και όχι στον κίονα ».6

Κοροϊδεύει έπειτα και εξευτελίζει ( ΔΙΑΓΕΛΑ ΚΑΙ ΦΛΑΥΡΙΖΕΙ ) τη Σωκρατική έρευνα της ουσίας, τον ισχυρισμό, δηλαδή, πως βρίσκεις την ουσία όταν δώσεις το σωστό ορισμό της έννοιας. Σ΄ όλη του τη ζωή, ο Σωκράτης, προσπαθούσε συζητώντας να ορίσει τι είναι δίκαιο, ανδρεία ή αρετή. Και αυτό το έκανε προσποιούμενος πως ο ίδιος δεν ξέρει και πως προσπαθεί να το εκμαιεύσει από τους άλλους με κατάλληλες ερωτήσεις. Όλα αυτά είχαν σκοπό να αποσπάσουν την προσοχή από τη φυσική επιστήμη και από τα άμεσα προβλήματα της ζωής και να οδηγήσουν τη διάνοια στη θολούρα του ηθικού κόσμου. Σύνθημα λοιπόν το «γνώθι σαυτόν», που σκοπό έχει να αποπροσανατολίσει την σκέψη. Όποιος ασχολείται με αυτά δεν είναι τίποτα άλλο από μικρολόγος και ξιπασμένος («σοφιστής και αλαζών »), όπως λέει ο Κωλώτης. Τίποτα δεν είναι πιο άχρηστο και βαρετό όσο το να ερευνά κάποιος τον εαυτό του :

ΜΗΔΕΝ ΟΥΤΩΣ ΑΧΡΗΣΤΟΝ ΕΙΝΑΙ ΜΗΔΕ ΦΟΡΤΙΚΟΝ ΩΣ ΤΟ ΖΗΤΕΙΝ ΑΥΤΟΝ7.

Και όλα αυτά να θέλει να τα περιβάλει με το μυστήριο του χρησμού που έφερε ο Χαιρεφών από τους Δελφούς, ότι δεν είναι κανένας σοφοτερος από το Σωκράτη .

ΤΟ ΜΕΝ ΟΥΝ ΤΟΥ ΧΑΙΡΕΦΩΝΤΟΣ ΔΙΑ ΤΟ ΤΕΛΕΩΣ ΣΟΦΙΣΤΙΚΟΝ ΚΑΙ ΦΟΡΤΙΚΟΝ ΔΙΗΓΗΜΑ ΕΙΝΑΙ ΠΑΡΟΙΣΟΜΕΝ. Δηλαδή :« Ας αντιπαρέλθουμε, λοιπόν, την αναφορά του Χαιρεφώντα, επειδή είναι τελείως σοφιστική και χονδροκομμένη» . 8 γράφει ο Κωλώτης.

ΣΤΙΛΠΩΝ

Ο Στίλπων ο Μεγαρέας, εκπρόσωπος μιας μικρότερης σωκρατικής Σχολής της Μεγαρικής, ιδιαίτερα γνωστής για τις διαλεκτικές της ακροβασίες, υποστήριζε πως δεν επιτρέπεται σε ένα υποκείμενο να δώσουμε άλλο κατηγορούμενο εκτός από το ίδιο. Πρέπει να λέμε μόνο ότι ο άνθρωπος είναι άνθρωπος και όχι ότι ο άνθρωπος είναι πλούσιος, γιατί άνθρωπος και πλούσιος είναι δύο διαφορετικά πράγματα. Απέδιδε στο «είναι» τελείως διαφορετική σημασία από την πραγματική. Ο Κωλώτης με έντονα ειρωνική διάθεση γράφει :

ΠΩΣ ΓΑΡ ΒΙΩΣΟΜΕΘΑ ΜΗ ΛΕΓΟΝΤΕΣ ΑΝΘΡΩΠΟΝ ΑΓΑΘΟΝ ΜΗΔ΄ ΑΝΘΡΩΠΟΝ ΣΤΡΑΤΗΓΟΝ ΑΛΛ΄ ΑΝΘΡΩΠΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟΝ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΟΝ ΣΤΡΑΤΗΓΟΝ, ΜΗΔ ΄ΙΠΠΕΙΣ ΜΥΡΙΟΥΣ ΜΗΔΕ ΠΟΛΙΝ ΕΧΥΡΑΝ, ΑΛΛ΄ ΙΠΠΕΙΣ ΙΠΠΕΙΣ, ΚΑΙ ΜΥΡΙΟΥΣ ΜΥΡΙΟΥΣ ΚΑΙ ΤΑ ΑΛΛΑ ΟΜΟΙΩΣ. « διότι πως θα ζήσουμε, αν δε λέμε έναν άνθρωπο αγαθό και έναν άνθρωπο στρατηγό, αλλά λέμε έναν άνθρωπο άνθρωπο και χωριστά έναν αγαθό αγαθό και έναν στρατηγό στρατηγό, ούτε μιλάμε για δέκα χιλιάδες ιππείς και για οχυρή πόλη, αλλά λέμε ότι οι ιππείς είναι ιππείς, οι δέκα χιλιάδες δέκα χιλιάδες και ούτω καθ΄εξής». 9

ΚΥΡΗΝΑΪΚΟΙ – ΑΡΚΕΣΙΛΑΟΣ

Από τους συγχρόνους του επιτίθεται στους Κυρηναϊκούς και στους ακαδημαϊκούς της εποχής του Αρκεσιλάου χωρίς να τους κατονομάζει.

Οι Κυρηναϊκοί δίδασκαν την απόλυτη υποκειμενικότητα των αισθήσεων. Τα συναισθήματα (πάθη) και οι παραστάσεις (φαντασίαι) είναι καταστάσεις προσωπικές, που δεν επιτρέπουν σταθερή και βέβαιη κρίση (επιβεβαίωση) για τα πράγματα. Ενάντια στην πραγματική τους ύπαρξη υπάρχουν πολλές μαρτυρίες (αντιμαρτυρείσθαι) από ζώα, πράγματα, ανθρώπους. Όσοι δέχονται αυτά, λέει ο Κωλώτης, μοιάζουν σαν άνθρωποι πολιορκημένοι, που έχουν αποκοπεί από το περιβάλλον, παγιδευμένοι στα συναισθήματά τους. Λένε μόνο «φαίνεται» και αποκλείουν το «είναι». Δεν βλέπουν άλογο ή τοίχο, αλλά γίνονται οι ίδιοι άλογο και τοίχος, αλογώνονται και τοιχώνονται ( «ιππούσθαι και τοιχούσθαι»). Πως μπορούν αυτοί να ζουν και να έχουν σχέση με την πραγματικότητα;

Ο Αρκεσίλαος και οι νέοι ακαδημαϊκοί ισχυρίζονται οτί τίποτα δεν μπορεί να βεβαιωθεί απόλυτα απ΄ όσα δίνει η αίσθηση, ακόμα και η νόηση. Ο σοφός λοιπόν, κατά τον Αρκεσίλαο, πρέπει να επέχει, εφ΄όσον η βέβαιη αντίληψη για τα εξωτερικά πράγματα δεν είναι δυνατή. Η αντίληψη για τον Αρκεσίλαο είναι η κατάληψις των Στωϊκών (συγκατάθεσις σε μια αισθητηριακή εντύπωση). Εφ΄όσον καμιά εντύπωση δεν είναι αληθής με τρόπο που να μη μπορεί να είναι εσφαλμένη, θα ήταν αφροσύνη εκ μέρους του σοφού να δώσει τη συγκατάθεσή του σε αυτή. Αν όμως η συγκατάθεση δεν είναι δυνατή, η έννοια της αντίληψης ( καταλήψεως ) αποδυναμώνεται και, άρα, όλα τα πράγματα πρέπει να είναι μη αντιληπτά. Ο Κωλώτης θέτει το ερώτημα με σκωπτικό τρόπο :

ΑΛΛΑ ΠΩΣ ΟΥΚ ΕΙΣ ΟΡΟΣ ΑΠΕΙΣΙ ΤΡΕΧΩΝ Ο ΕΠΕΧΩΝ ΑΛΛ΄ ΕΙΣ ΒΑΛΑΝΕΙΟΝ, ΟΥΔΕ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΤΟΙΧΟΝ ΑΛΛΑ ΠΡΟΣ ΤΑΣ ΘΥΡΑΣ ΑΝΑΣΤΑΣ ΒΑΔΙΖΕΙ , ΒΟΥΛΟΜΕΝΟΣ ΕΙΣ ΑΓΟΡΑΝ ΠΡΟΕΛΘΕΙΝ.« Πως όμως δεν πάει τρέχοντας στο βουνό αλλά στο δημόσιο λουτρό αυτός που τηρεί την εποχή και πως δεν σηκώνεται να κατευθυνθεί προς τον τοίχο αλλά προς την πόρτα, όταν θέλει να βγει στην αγορά ». 10

και πιό κάτω παρατηρεί:

ΑΛΛ΄ ΑΔΥΝΑΤΟΝ ΤΟ ΜΗ ΣΥΓΚΑΤΑΤΙΘΕΣΘΑΙ ΤΟΙΣ ΕΝΑΡΓΕΣΙ. ΤΟ ΓΑΡ ΑΡΝΕΙΣΘΑΙ ΤΑ ΠΕΠΙΣΤΕΥΜΕΝΑ ΤΟΥ ΜΗΤ΄ ΑΡΝΕΙΣΘΑΙ ΜΗΤΕ ΤΙΘΕΝΑΙ ΠΑΡΑΛΟΓΩΤΕΡΟΝ . « Είναι ωστόσο, αδύνατον να μη δίνουμε τη συγκατάθεσή μας για τα εναργή, διότι το να αρνούμαστε τις πεποιθήσεις μας είναι πιό παράλογο από το ούτε να τις αρνούμαστε ούτε να τις δεχόμαστε».11

Με όλες αυτές τις πεποιθήσεις προσπαθούν να κλονίσουν τον υλισμό, όπως τον αντιλαμβάνονται στον Κήπο, και να ξαναφέρουν την παλιά μεταφυσική και την πίστη στις υπερφυσικές δυνάμεις.

Το έργο του Κωλώτη μας διαφωτίζει για την κριτική της επικούρειας φιλοσοφίας κατά του ιδεαλισμού με συνεπείς και ολοκληρωμένες θέσεις. Αυτό το βεβαιώνει και η κριτική του Οινοανδέα, σε σχόλιό του στις απόψεις του Κωλώτη και που συμπεριλαμβάνει στην κριτική του τον Ηράκλειτο, τον Αριστοτέλη και πιθανόν και τους στωικούς.

Σε όλες τις παραπάνω απόψεις της ιδεαλιστικής φιλοσοφίας, η επικούρεια φιλοσοφία αντιπαραθέτει τη γνωσιολογική της άποψη, που είναι η εμπιστοσύνη στις αισθήσεις. Το τετραπλό κριτήριο της αληθείας, όπως γνωρίζουμε, αποτελείται από τις αισθήσεις, τα πάθη (συναισθήματα, συγκινήσεις), τις προλήψεις (έννοιες των πραγμάτων που βρίσκονται εκ των προτέρων αποθηκευμένες στο νου ) και τις φανταστικές ?πιβολές τ?ς διανοίας (διορατικές συλλήψεις του νου). Το τετρακριτήριο υπαγορεύει τους κανόνες της επιστημονικής έρευνας της φύσης (της φυσιολογίας), και τη μέθοδο που πρέπει να ακολουθείται για την έρευνα των φαινομένων. Όλα τα φαινόμενα καταδεικνύουν την πραγματικότητα. Και όλη η πραγματικότητα μπορεί να γίνει αντιληπτή, επειδή έχει υλική υπόσταση. Ας ανατρέξουμε σε τρία σύντομα βασικά κείμενα του Επίκουρου:

ΕΤΙ ΤΕ ΚΑΙ ΤΑΣ ΑΙΣΘΗΣΕΙΣ ΔΕΙ ΠΑΝΤΩΣ ΤΗΡΕΙΝ ΚΑΙ ΑΠΛΩΣ ΤΑΣ ΠΑΡΟΥΣΑΣ ΕΠΙΒΟΛΑΣ ΕΙΤΕ ΔΙΑΝΟΙΑΣ ΕΙΘ΄ ΟΤΟΥ ΔΗΠΟΤΕ ΤΩΝ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ, ΟΜΟΙΩΣ ΔΕ ΚΑΙ ΤΑ ΥΠΑΡΧΟΝΤΑ ΠΑΘΗ, ΟΠΩΣ ΑΝ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΣΜΕΝΟΝ ΚΑΙ ΤΟ ΑΔΗΛΟΝ ΕΧΟΜΕΝ ΟΙΣ ΣΗΜΕΙΩΣΟΜΕΘΑ.

« Επιπλέον, πρέπει οπωσδήποτε να βασιζόμαστε στις αισθήσεις και συγκεκριμένα στις παρούσες παραστάσεις είτε της διανοίας είτε οποιουδήποτε άλλου κριτηρίου, όπως επίσης και στ΄ ανάλογα συναισθήματα, ώστε ν΄ αποδεικνύουμε και όσα προσμένουν επαλήθευση και όσα είναι αφανή. »12

ΕΙ ΜΑΧΗΙ ΠΑΣΑΙΣ ΤΑΙΣ ΑΙΣΘΗΣΕΣΙΝ ,ΟΥΚ ΕΞΕΙΣ ΟΥΔ΄ ΑΣ ΑΝ ΦΗΙΣ ΑΥΤΩΝ ΨΕΥΔΕΣΘΑΙ ΠΡΟΣ ΤΙ ΠΟΙΟΥΜΕΝΟΣ ΤΗΝ ΑΝΑΓΩΓΗΝ ΚΡΙΝΗΙΣ.13

« Αν αντιμάχεσαι όλες τις αισθήσεις, δεν θα έχεις στη διάθεσή σου ούτε εκείνες, μέσω των οποίων θα κάνεις την αναγωγή για να κρίνεις αυτές που υποστηρίζεις ότι είναι ψευδείς».14

ΕΙ ΤΙΝ ΄ ΕΚΒΑΛΕΙΣ ΑΠΛΩΣ ΑΙΣΘΗΣΙΝ ΚΑΙ ΜΗ ΔΙΑΙΡΗΣΕΙΣ ΤΟ ΔΟΞΑΖΟΜΕΝΟΝ ΚΑΤΑ ΤΟ ΠΡΟΣΜΕΝΟΝ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΗΔΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΙΣΘΗΣΙΝ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ ΚΑΙ ΠΑΣΑΝ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΗΝ ΕΠΙΒΟΛΗΝ ΤΗΣ ΔΙΑΝΟΙΑΣ, ΣΥΝΤΑΡΑΞΕΙΣ ΚΑΙ ΤΑΣ ΛΟΙΠΑΣ ΑΙΣΘΗΣΕΙΣ ΤΗΙ ΜΑΤΑΙΩΙ ΔΟΞΗΙ, ΩΣΤΕ ΤΟ ΚΤΙΤΗΡΙΟΝ ΑΠΑΝ ΕΚΒΑΛΕΙΣ. ΕΙ ΔΕ ΒΕΒΑΙΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΣΜΕΝΟΝ ΑΠΑΝ ΕΝ ΤΑΙΣ ΔΟΞΑΣΤΙΚΑΙΣ ΕΝΝΟΙΑΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΜΗ ΤΗΝ ΕΠΙΜΑΡΤΥΡΗΣΙΝ , ΟΥΚ ΕΚΛΕΙΨΕΙΣ ΤΟ ΔΙΕΨΕΥΣΜΕΝΟΝ. ΩΣ ΤΕΤΗΡΗΚΩΣ ΕΣΗΙ ΠΑΣΑΝ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΙΝ ΚΑΤΑ ΠΑΣΑΝ ΚΡΙΣΙΝ ΤΟΥ ΟΡΘΩΣ Η΄ ΜΗ ΟΡΘΩΣ.15

« Εάν εντελώς απορρίψεις μια αίσθηση και δεν κάνεις διάκριση μεταξύ της δοξασίας, που περιμένει την επαλήθευση, και αυτού που είναι ήδη δεδομένο από την αίσθηση και από τα συναισθήματα και από κάθε παράσταση που η διάνοια επιβάλλει, τότε - εξαιτίας της μάταιας δοξασίας – θα συνταράξεις και τις λοιπές αισθήσεις, οπότε θα αποβάλεις κάθε κριτήριο. Εάν, πάλι - στους υποκειμενικούς λογισμούς σου – εκλάβεις ως βέβαιο κάθε τι που περιμένει εξέταση, ή αυτό που ακόμη δεν επαληθεύτηκε, δεν θ΄αποφύγεις το διαψευσμένο, αφού σε κάθε κρίση, σχετική με το ορθό και το μη ορθό, θα βρίσκεσαι σε συνεχή αμφιβολία.»16.



ΛΕΩΝΙΔΑΣ Α. ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΔΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

  1. Χαράλαμπος Θεοδωρίδης , Επίκουρος η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1954.
  2. Τσέλλερ – Νέστλε, Ιστορία της Ελληνικής Φιλοσοφίας, Μετάφραση Χ.Θεοδωρίδη , Βιβλιοπωλείον της « ΕΣΤΙΑΣ» , Αθήνα.
  3. Ιάσων Ευαγγέλου, Ελληνική Κοσμοθεωρία , Εκδόσεις Βερέττα , Αθήνα 2008.
  4. Θουκιδίδου Ιστορίαι , Πρόλογος , μετάφραση, σχόλια Έλλης Λαμπρίδη, Γκοβόστης 1962.
  5. Πλούταρχος, Ηθικά, Προς Κωλώτην, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1997.
  6. Πλούταρχος, Ηθικά, Ότι ουδέ ηδέως ζην έστιν κατ΄ Επίκουρον,Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1997.
  7. Πλούταρχος, Ηθικά, Ει καλώς είρηται το λάθε βιώσας ,Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1997.
  8. Διογένης Λαέρτιος, Επίκουρος. Εισαγωγή–μετάφραση ΑθανάσιοςΤσακνάκης, Εκδόσεις Βιβλιοβάρδια , Θεσσαλονικη 2007.
  9. Κοέν Α. , Η φιλοσοφία του Επίκουρου. Άτομα ηδονή Αρετή, Μετάφραση Στ. Δημόπουλος. Εκδόσεις Θύραθεν. Θεσσαλονίκη 2005.
  10. Γιαπιτζάκης Χρ., Επικουρίων Δόξαι, Εκδόσεις Βερέττα, Ρόδος 2010.
  11. Χάϊνριχ Σμιτ , Επικούρου Η φιλοσοφία της χαράς της ζωής, Μετάφραση Μ. Βερέττας, Εκδόσεις Βερέττα , Ρόδος 2010.
  12. ,
  13. Λουκρήτιος, ΓΙΑ ΤΗΝ ΦΥΣΗ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ ,εκδόσεις ΘΥΡΑΘΕΝ , Θεσσαλονίκη 2005
  14. Επίκουρος ΑΠΑΝΤΑ , Εκδόσεις Κάκτος , Αθήνα 1994
  15. Πωλ Νιζάν , ΟΙ ΥΛΙΣΤΕΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ-ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΛΟΥΚΡΗΤΙΟΣ , Εκδόσεις Βερέττα , Ρόδος 2011.
  16. Δημήτρης Ποταμιανος , Στον Κήπο , Εκδώσεις Καστανιώτη , Αθήνα 1997
  17. Δημήτρης Αλτάς, Από τον Πρωταγόρα στον Επίκουρο . Ο Ελληνικός Διαφωτισμός. Ο κήπος του Επίκουρου τεύχος Ιστ.
  18. Χ.Α. Λαμπρίδης, ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ, Βιβλιοπωλείον « ΚΛΕΙΩ » Πάτρα 1991.
  19. Γεώργιος Σακελλαρίου, ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ Ο ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΣ ΤΩΝ ΑΙΩΝΩΝ, Εκδοσις Ε.Δριβοπούλου , Αθήνα 1963
  20. JAMES WARREN, Lucretius and Greek Philosophy,The Cambridge Companion to Lucretius, Cambridge University Press 2007,

 

Σημειώσεις

1  Λουκρήτιος, ΓΙΑ ΤΗΝ ΦΥΣΗ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ ,εκδόσεις ΘΥΡΑΘΕΝ , Θεσσαλονίκη 2005.

2 Από τον καταλογο του Διογένη Λαέρτιου με τα έργα του Μητρόδωρου :

Προς τους ιατρούς ,τρία,

Προς Τιμοκράτην,

Προς τους διαλεκτικούς,

Προς τους σοφιστάς,εννέα,

Προς Δημόκριτον.

3 Τα συγγράμματα του Πλούταρχου περιέχονται στον Κατάλογο Λαμπρία ( σύγχρονος του Πλούταρχου ) , όπου αναγράφονται οι τίτλοι 227 έργων. Από τα έργα αυτά έχει διασωθεί το ένα τρίτο. Από αυτά κάποια θεωρούνται πλαστά και κάποια άλλα αμφισβητούμενης γνησιότητας. Υπάρχουν έργα που αφορούν τον Επίκουρο και την επικούρεια φιλοσοφία , μιά και ο Πλούταρχος θεωρείται από τους μεγαλύτερους πολέμιους του Επίκουρου :

80) Προς την του Επικούρου ακρόασιν περί θεών.

81) Προς Κωλώτην υπέρ των άλλων φιλοσόφων.

82) Ότι ουδέ ζήν εστίν ηδέως κατ ΄Επίκουρον.

111) Παραμυθητικός προς Ασκληπιάδην.

129) Περί Επικουρείων εναντιομάτων.

133) Περί του εφ΄ ημίν προς Επίκουρον .

143) Ότι παραδοξότερα οι Επικούρειοι των ποιητών λέγουσι.

148) Στωικών και Επικουρείων εκλογαί και έλεγχοι.

155) Περί δεισιδαιμονίας προς Επίκουρον.

159) Περί βίων προς Επίκουρον.

178) Περί του λάθε βιώσας.

4 Πλούταρχος, Ηθικά, Προς Κωλώτην ( 11p 1112 ), Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1997. σελ. 65

5 Πλούταρχος, Ηθικά, Προς Κωλώτην, ( 18 p. 1117) .Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1997. σελ. 89

6 Πλούταρχος, Ηθικά, Προς Κωλώτην, ( 19 p. 1117) .Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1997. σελ.91

7 Πλούταρχος, Ηθικά, Προς Κωλώτην, ( 21p. 1119) .Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1997. σελ.97

8 Πλούταρχος, Ηθικά, Προς Κωλώτην,(17p 1116 ). Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1997. σελ. 87

9 Πλούταρχος, Ηθικά, Προς Κωλώτην,(22p 1119 ). Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1997. σελ. 99

10 Πλούταρχος, Ηθικά, Προς Κωλώτην,( 27p 1122 ). Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1997. σελ. 115

11 Πλούταρχος, Ηθικά, Προς Κωλώτην,( 27p1123). Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1997. σελ.115

12 Διογένης Λαέρτιος, Επίκουρος. Εισαγωγή–μετάφραση ΑθανάσιοςΤσακνάκης, Εκδόσεις Βιβλιοβάρδια , Θεσσαλονικη 2007. Επιστολή προς Ηρόδοτο σελ. 49.

13 Κύριαι Δόξαι 23

14 Διογένης Λαέρτιος, Επίκουρος. Εισαγωγή–μετάφραση ΑθανάσιοςΤσακνάκης, Εκδόσεις Βιβλιοβάρδια , Θεσσαλονικη 2007. Κύριαι Δόξαι 24

15  Κύριαι Δόξαι 24

16  Διογένης Λαέρτιος, Επίκουρος. Εισαγωγή–μετάφραση ΑθανάσιοςΤσακνάκης, Εκδόσεις Βιβλιοβάρδια , Θεσσαλονικη 2007. Κύριαι Δόξαι 24 σελ. 149

Αρχή σελίδας

www.epicuros.gr
.........................