Κείμενα Επικούρειας Φιλοσοφίας *Η παρακάτω δημοσίευση,
έχει αναρτηθεί με την άδεια του
συγγραφέα εισήγηση του ΛΕΩΝΙΔΑ Α.ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΔΗ, Πολιτικού
Μηχανικού στον Κήπο των Αθηνών την 1η Δεκεμβρίου 2011 Η Ελληνική παιδεία, όπως
αναφέρει ο Καθηγητής
Χαράλαμπος Θεοδωρίδης στο έργο
του «Επίκουρος η Αληθινή όψη
του Αρχαίου Κόσμου», είναι στην
ουσία δημοκρατική, ορθολογική
και εδωκοσμική. Γεννήθηκε και
ήκμασε με την πάλη και τη νίκη
πάνω στις πατρικές βασιλείες,
στην αριστοκρατία της
γαιοκτημοσύνης και στη μυθική
κοσμοερμηνεία των χρόνων της
αγροτικής οικονομίας. Η αγάπη
της ζωής και των γήινων αγαθών,
η εμπιστοσύνη στο λογικό, η
πίστη πως ο άνθρωπος μπορεί να
εξηγήσει από φυσικά αίτια όσα
γίνονται γύρω του και με την
ερμηνεία να δαμάσει τις
αντίμαχες φυσικές δυνάμεις, να
υψώσει την υλική του ζωή και να
ασφαλίσει την ευτυχία του, τα
κύρια αυτά γνωρίσματα της
ελληνικής ουσίας, γεννιούνται
με το δήμο και ακολουθούν το
ανέβασμά του. Σε
σκληρή πάλη με τις
προνομιούχες τάξεις, ο δήμος
άνοιξε το δρόμο στα ελέυθερα
πολιτεύματα και την ορθολογική
διανόηση, στην ιωνική δηλαδή
φυσική και στο κορύφωμά της που
είναι η σοφιστική πριν από τον
Πελοποννησιακό πόλεμο. Στη
πάλη της για τα προνόμια της η
αριστοκρατία είχε όπλο, πέραν
από τον πόλεμο, πρώτα το μύθο
και το λυρικό πάθος, ύστερα την
ιδεαλιστική φιλοσοφία. Τα
κεφάλαια της αξιοποίησε με τη
συνθετική φαντασία και τη
μυθοπλαστική του
ιδιοσυγκρασία ο Πλάτων και τη
διδακτική μορφη της έδωσε ο
Αριστοτέλης μέσα στο
αντιδημοκρατικό κλίμα που
ακολούθησε το τέλος του
Πελοποννησιακού πολέμου. Η
ιδεαλιστική φιλοσοφία,
κυριάρχησε όσο προχωρούσε η
αποσύνθεση της ελληνικής
πολιτείας, όσο δηλαδή έχανε
δύναμη ο δήμος και
επικρατούσαν οι αυταρχικές
ολιγαρχίες στον ελληνικό
κόσμο. Στο
σημείο της σκληρότατης
δοκιμασίας του ελληνικού
πνεύματος, τις δεκαετίες
αμέσως μετά από τον Μ.
Αλέξανδρο, φανερώθηκε η
εξαιρετική διάνοια του
Επίκουρου, που αξιοποίησε κι
ένωσε με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο
σε ενιαίο και συνεκτικό
σύστημα ότι είχε δημιουργήσει
ως τότε η δημοκρατική και
ορθολογική Ελλάδα και με την
ασύγκριτη ευαισθησία του έδωσε
στη ζωή το αρτιότερο νόημα από
όσο γνώρισε η αρχαιότητα και
για μεγάλο διάστημα αργότερα
στην ιστορία του. Ο
Πλάτων είναι ο τυπικός
εκπρόσωπος του ιδεαλισμού, ο
Επίκουρος του υλισμού της
αρχαιότητας. Η αντίθεση είναι
χαρακτηριστική για τη ζωή και
την κίνηση των ιδεών, για την
ιστορία της φιλοσοφίας , που
είναι η πάλη του ιδεαλισμού και
του υλισμού. Ο
Επίκουρος εναντιώθηκε στις
ψεύτικες αντιλήψεις που είχαν
κληρονομηθεί από παλαιότερους
καιρούς, από τους μύθους των
χρόνων της αγροτικής
οικονομίας , από τον Πυθαγόρα
και τους Ελεάτες. Αλλά και στις
αντιλήψεις που δημιουργήθηκαν
στον 4o αιώνα με
εκπροσώπους τον Πλάτωνα και
στη συνέχεια με τον Αριστοτέλη,
τους Στωϊκούς και τους
Σκεπτικούς. Οι
φιλοσοφικές θεωρίες δεν είναι
ανεξάρτητα γεννήματα του
μυαλού εξαιρετικών προσώπων,
αλλά καθορίζονται από τις
κοινωνικές συνθήκες της κάθε
εποχής. Η φιλοσοφία είναι
πολιτική μεταφρασμένη σε
έννοιες και συλλογισμούς. Ο
φιλόσοφος διαμορφώνει τις
θεωρίες του από την κοινωνική
πραγματικότητα την οποία
επηρεάζει σε μεγαλύτερο ή
μικρότερο βαθμό. Στην
αρχαιότητα οι φιλόσοφοι ως
κοινωνικοί παράγοντες
προσέφεραν σημαντική υπηρεσία
στο κοινονικό σύνολο,
παράλληλα με την άλλη τους
δράση. Ο Θαλής, Αναξίμανδρος,
Αναξιμένης, Ηράκλειτος αλλά
και Πυθαγόρας, Ξενοφάνης,
Παρμενίδης, είταν σημαντικές
προσωπικότητες, που πήραν
ενεργό μέρος στην πολιτική της
πατρίδας τους. Η
Ελληνική σκέψη από τον 6ο
αιώνα ακολούθησε δύο
διαφορετικούς δρόμους: της
ορθολογικής διανόησης και
έρευνας, που τον ακολούθησε η
ιωνική φυσική, και του
θρησκευτικού μυστικισμού, που
τον σηματοδοτούσε η ορφική
διδασκαλία. Ας
εξετάσουμε επιγραμματικά τους
βασικούς σταθμούς αυτών των
δύο δρόμων. ΙΩΝΙΚΗ
ΦΥΣΙΚΗ Οι
Ίωνες φιλόσοφοι, είταν
δημοκρατικοί και ένιωθαν
αποστολή τους να φωτίσουν το
λαό, να σκορπίσουν τις
καταχνιές του μύθου και με τις
θετικές και χρήσιμες γνώσεις,
με τη νατουραλιστική αντίληψη
του κόσμου, να τον κάνουν να
πάρει ο ίδιος στα χέρια του την
τύχη του. Με αυτούς πρόβαλε
πρώτη φορά στη ιστορία η
απαίτηση να εξηγήσουν τον
κόσμο και να κανονίσουν τη ζωή
με τη λογική. Η ορθολογική
μηχανιστική κοσμοερμηνεία
πρόβαλε σαν εξάρτημα της
δημοκρατίας. Δημοκρατία και
φυσική είναι αχώριστα δεμένες
και αποτελούν το κατ΄ εξοχήν
γνώρισμα του Έλληνα. Η μία
είναι συνέπεια και συμπλήρωση
της άλλης και δεν μπορεί να
νοηθούν χωριστά. Ο
κόσμος για την ιωνική
φιλοσοφία είναι υλικός και
μηχανικός σαν εποπτεία και σαν
ουσία. Προήλθε από μια αρχική
ουσία, από μιάν αρχή, όπως την
αποκάλεσαν , που είναι υλική. Η
αρχική αυτή ουσία είναι για το
Θαλή το ύδωρ, για τον
Αναξίμανδρο το άπειρο =
ακαθόριστο, μια ουσία χωρίς
καθορισμένα γνωρίσματα, για
τον Αναξιμένη ο αέρας, που
πλησιάζει περισσότερο στο
άπειρο του Αναξίμανδρου. Η
φυσική ολοκληρώνεται προς το
τέλος του 5ου – αρχή του 4ου
αιώνα με τον Δημόκρητο τον
Αβδηρίτη( 460-370 π.χ.χ.) στην
ατομική φυσική του οποίου θα
στηρίξει ο Επίκουρος τη φυσική
του θεωρία . ΣΟΦΙΣΤΕΣ
ΚΑΙ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ Μέσα
στη μεγάλη δραστηριότητα και
το φώς των ελευθέρων θεσμών και
της δημοκρατίας οι σοφιστές
είναι εκείνοι που συνεχίζουν
το έργο που ξεκίνησαν οι ίωνες
φυσικοί. Ένω εκείνοι αφαίρεσαν
το μύθο από τα φυσικά
φαινόμενα, οι σοφιστές
αφαίρεσαν από το μυστήριο τους
ανθρώπινους θεσμούς, την ίδια
την ανθρώπινη διανόηση και τα
δημιουργήματά της θρησκεία,
δίκαιο, νόμους, γλώσσα. Με
θάρρος διαπιστώνουν πως όλα
αυτά είναι ανθρώπινα
κατασκευάσματα και όχι θεϊκές
αποκαλύψεις, πως έχουν σχετική
αξία, ελαττωματικά πάντα, που
δέχονται απεριόριστη
συμπλήρωση και τελειοποίηση.
Άνδρες όπως ο Πρωταγόρας, ο
Ιππίας, ο Πρόδικος, ο Γοργίας
κλπ έχουν σημαντική θέση στην
ιστορία της φιλοσοφίας. Ο
κόσμος, για τους σοφιστές, δεν
είναι πλέον θεοκεντρικός και
γίνεται ανθρωποκεντρικός.
Κρητίριο και μέτρο των πάντων
είναι ο άνθρωπος. Τα αισθητά
υπάρχουν, γιατί η αίσθηση και η
νόηση πιστοποιούν την ύπαρξη
τους, τα υπερφυσικά και τα άϋλα
δεν υπάρχουν , γιατί τίποτα δεν
επιβεβαιώνει την ύπαρξή τους.
Καλό είναι ότι ο άνθρωπος
θεωρεί καλό και κακό είναι
εκείνο που εκείνος απορίπτει.
Μόνος πραγματικός κόσμος είναι
ο αισθητός, ενώ το όν του
Παρμενίδη, το ακίνητο,
γεννημένο από μόνο του και
ατελείωτο, είναι πλάσμα της
φαντασίας. Ο
Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης στο
σύγγραμμά του «Αλήθεια ή
Καταβάλλοντες», όπου αλήθεια
σημαίνει το πραγματικό, ότι μας
δίνουν οι αισθήσεις και
καταβάλλοντες ( δηλ. λόγοι )
είναι τα επιχειρήματα, που
ανατρέπουν τους ισχυρισμούς
των ιδεαλιστών, αρχίζει με την
φράση : ΠΑΝΤΩΝ
ΧΡΗΜΑΤΩΝ ΜΕΤΡΟΝ ΕΣΤΙΝ
ΑΝΘΡΩΠΟΣ, ΤΩΝ ΜΕΝ ΟΝΤΩΝ ΩΣ
ΕΣΤΙΝ, ΤΩΝ ΔΕ ΟΥΚ ΟΝΤΩΝ ΩΣ ΟΥΚ
ΕΣΤΙΝ . Όλα
τα πράγματα καθορίζονται από
τον άνθρωπο, και σαν συμπέρασμα
διατυπώνει : ΠΕΡΙ
ΜΕΝ ΘΕΩΝ ΟΥΚ ΕΧΩ ΕΙΔΕΝΑΙ ,ΟΥΘ΄
ΩΣ ΕΙΣΙΝ ΟΥΘ ΄ ΩΣ ΟΥΚ ΕΙΣΙΝ,
ΟΥΘ΄ ΟΠΟΙΟΙ ΤΙΝΕΣ ΙΔΕΑΝ. ΠΟΛΛΑ
ΓΑΡ ΤΑ ΚΩΛΥΟΝΤΑ ΕΙΔΕΝΑΙ Η Τ ΄
ΑΔΥΛΟΤΗΣ ΚΑΙ ΒΡΑΧΥΣ ΩΝ Ο ΒΙΟΣ
ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ. Επέμβαση,
λοιπόν, των θεών αποκλείεται,
αφού η ίδια η ύπαρξη τους είναι
προβληματική. Ποτέ δεν
φανερώθηκαν σε κανέναν και η
σύντομη ζωή μας δεν επιτρέπει
να εξακριβώσουμε εάν η
δικαιοσύνη τους είναι
πραγματική. Ούτε όρισαν
βασιλείς και αριστοκράτες να
κυβερνούν τους ανθρώπους. Το
πολίτευμα και οι νόμοι είναι
παροδικοί και ισχύουν μέχρι να
ανατραπούν από τους ανθρώπους. Μετά
την μηχανιστική αντίληψη της
ιωνικής φυσικής για τον κόσμο,
η ανθρωποκεντρική άποψη των
σοφιστών αποτέλεσε βαρύ
κτύπημα για την ιδεαλιστική
αριστοκρατική φιλοσοφία, στο
βαθμό που της αφαιρούσε κατά
τρόπο αναμφισβήτητο τη θεϊκή
πρόνοια και το πρόσχημα να
κυβερνούν, ως αφέντες, στο
όνομα των θεών το λαό . Η
σοφιστική είναι γεμάτη
αισιοδοξία, όπως όλη η μετά τα
Μηδικά εποχή. Διδάσκει ότι ο
άνθρωπος πηγαίνει προς το
καλύτερο, αντίθετα με την
ιδεαλιστική και τη θρησκευτική
αντίληψη του χαμένου
παραδείσου. Η εξελικτική
έννοια είναι φανερή στη
σοφιστική. Ο άνθρωπος έχοντας
επίγνωση αυτού του γεγονότος
και των δυνατοτήτων του
επιδιώκει το καλύτερο. Η
αντίληψη αυτή ώθησε τους
σοφιστές να αναλάβουν την
μόρφωση της νεολαίας. Η μόρφωση
για τους Έλληνες της κλασικής
εποχής είναι η «πολιτική
αγωγή» που είναι
προσανατολισμένη στη πόλη και
στο κράτος. Διδάσκουν στους
νέους την «πολιτική αρετή»,
δηλαδή την ικανότητα να
διαχειρίζονται τις υποθέσεις
της πολιτείας. Τελικός σκοπός
είναι να αναπτυχθούν σε
ολοκληρωμένη προσωπικότητα,
ώστε να υπηρετούν το δημόσιο
και το ιδιωτικό καλό, αφού και
τα δύο στην αρχαία πολιτεία
είναι αλληλένδετα. Αυτή είναι η
«ευβουλία», η ικανότητα να
κανονίζει τη δημόσια και την
ιδιωτική ζωή. Η θέση των
σοφιστών, δηλαδή της
δημοκρατικής Ελλάδας, ότι η
«αρετή είναι διδακτή», δηλαδή
ότι με τη διδασκαλία αποκτά ο
νέος την ικανότητα να
κυβερνήσει την πολιτεία,
αποτελεί ανατροπή του
αριστοκρατικού δόγματος, ότι η
αρετή αυτή είναι κληρονομική,
χάρισμα των θεών, που ορισμένοι
την έχουν στο αίμα τους. Όμως
μέσα στο κλίμα που γέννησε τη
σοφιστική, και παρά τη τεράστια
πολεμική του Πλάτωνα και των
ιδεαλιστών, άνθισε ο
πολιτισμός της Αθήνας του 5ου
αιώνα. Η πόλη ανέδειξε
ανθρώπους ικανούς σε όλους
τους τομείς, το αθηναϊκό
ναυτικό κυριάρχησε στη
Μεσόγειο, κτίστηκαν μνημεία
αξεπέραστου κάλους, το αττικό
δράμα έφτασε στην ωριμότητα
του με τον Ευριπίδη, και σαν
απολογισμός του θριάμβου της
δημοκρατίας και της παιδείας
μας παραδόθηκε η ιστορία του
Θουκυδίδη, αποτύπωση της
προσπάθειας του ανθρώπου να
γίνει άνθρωπος. ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ
ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ Σαν
αντίδραση στην κοινωνική
μεταμόρφωση, της οποίας
διανοητική εκφραση αποτελεί η
ιωνική φυσική, ο παλαιός
κόσμος, η αριστοκρατεία, το
ιερατείο επιστράτευσε τη
θρησκεία. Βοήθησε στη διάδοση
μιας νέας θρησκείας, της
οργιαστικής λατρείας του
Διονύσου. Στις λογικές και
μηχανιστικές ερμηνείες του
κόσμου αντέταξαν θεολογικές
κοσμογονίες σαν αυτή του
Ησιόδου, στη συνέχεια μια
φιλοσοφία με θεοσοφικό και
ασκητικό πυρήνα, που την
εξελιγμένη μορφή της πήρε με
τον Πυθαγορισμό. Και τέλος ήρθε
η ιδεαλιστική μεταφυσική, σε
μια προσπάθεια να αναιρέσει
την ιωνική φυσική, διδάσκοντας
ότι οι αρχές της, η κίνηση, και η
αλλαγή είναι φαινομενικά, ενώ η
πραγματικότητα είναι κατι
ενιαίο και ασάλευτο ( σύμφωνα
με τους Ελεάτες ), είτε υπάρχει
ο «νους» που ζωοποιεί τα πάντα (
σύμφωνα με τον Αναξαγόρα). ΟΡΓΙΑΣΤΙΚΗ
ΘΡΗΣΚΕΙΑ - ΟΡΦΙΣΜΟΣ Η
οργιαστική θρησκεία, με κέντρο
την λατρεία του Διονύσου,
άλλαξε την παράσταση του θεού,
την αντίληψη της ψυχής και τον
τύπο της λατρείας. Η νέα
θρησκεία έφερε το μυστικό, το
ενθουσιαστικό και το εκστατικό
στοιχείο και με τη ραγδαία
διάδοσή της έπαιξε σημαντικό
ρόλο στη συναισθηματική και
διανοητική ζωή του ελληνικού
λαού. Ο μύθος του Διονύσου,
θέλει να εξηγήσει την νέα
εικόνα του ανθρώπου, πως η ψυχή
του είναι το ανώτερο, το αιώνιο
και αθάνατο. Για κάποιο
παραστράτημα η ψυχή εξορίστηκε
στη γή και κλείστηκε στο σώμα
σα σε φυλακή ( σώμα – σήμα =
τάφος). Κάποτε θα ελευθερωθεί
από το γήινο περίβλημά της και
θα ξαναγυρίσει στη χαμένη
μακαριότητα, αν στις διάφορες
μετεμψυχώσεις, όπως είπαν
αργότερα, πάρει το δρόμο της
σωτηρίας, σύμφωνα με τις
εντολές του Ορφέα. Με τη νέα
θρησκεία μπαίνει στην Ελλάδα η
ξενική αντίληψη του ανώτερου
αόρατου κόσμου και της
μέλλουσας μακάριας ζωής. Για
την γνήσια ελληνική αντίληψη,
όμως, ο άνθρωπος είναι
σωματικός, η ψυχή αναιμικό
είδωλο, ο πέρα κόσμος θολό
αντίγραφο της ζωής μέσα στο
φώς. Μαζί με την αθανασία και τη
λύτρωση μπαίνουν ο ασκητισμός,
ξένος για τον Έλληνα, και
Ορφισμός. ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ Ο
Πυθαγόρας είναι ένας από τους
φιλοσόφους, που απέναντι στην
έρευνα του φυσικού κόσμου των
ιώνων φυσικών, αντιπαραθέτει
την αξία της ζωής. Αντίθετα
με την προσπάθεια των ιώνων να
φέρουν ενώτητα, τον μονισμό, να
προσδιορίσουν, δηλαδή, την
αρχική ουσία από την οποία
προέρχεται ο κόσμος και ο
άνθρωπός και να εξηγήσουν το
γίγνεσθαι με φυσικά αίτια,
αυτός και οι οπαδοί του
προσπαθούν να βρούν τους
κανόνες για την ανθρώπινη
συμπεριφορά. Γι΄ αυτούς ο
αριθμός είναι η αρχή του παντός
και η ουσία των όντων. Η μαγεία
των αριθμών μεταφέρεται στα
ουράνεια σώματα. Η μουσική και
η αστρονομία καλλιεργήθηκαν με
ιδιαίτερο ζήλο από τους
Πυθαγορείους και κατόπιν από
τον Πλάτωνα. Οι μαθηματικές
σχέσεις με τους μουσικούς
φθόγγους και την κίνηση των
άστρων, που έχουν απλή φυσική
ερμηνεία, για τους
Πυθαγόρειους, κρύβουν ένα
βαθύτερο νόημα. Από τους
φθόγγους και τα ουράνια σώματα,
οι μαθηματικές σχέσεις
μεταφέρονται στην ανθρώπινη
ύπαρξη. Η ενέργεια του ανθρώπου
καθορίζεται με αριθμητικές
πράξεις. Ιδανικό γίνεται ο
ασκητισμός, που οδηγεί τον
Πυθαγορισμό στον Ορφισμό. Αυτή
είναι μια από τις κύριες αιτίες
για την επιφυλακτικότητα του
Επίκουρου για τα μαθηματικά. ΕΛΕΑΤΕΣ-
ΠΑΡΜΕΝΙΔΗΣ Ο
Παρμενίδης , ο γενάρχης της
ιδεαλιστικής μεταφυσικής, ως ο
σημαντικότερος εκπρόσωπος της
Ελεατικής Σχολής, σαν
αντίδραση στην ιωνική φυσική ,
θέλει με την αφαίρεση να
αφαιρέσει την πραγματικότητα
από κάθε τι αισθητό και να την
οδηγήσει στον κόσμο των ιδεών.
Κίνηση, αλλαγή, χρώματα, ήχοι,
το σύνολο του αισθητού κόσμου,
είναι για τον Παρμενίδη μονάχα
φαινόμενα, ψευδαίσθηση,
ξεγέλασμα των αισθήσεων. Το
πραγματικό όν είναι νοητό, ότι
απομένει μετά την αφαίρεση των
συμπτωμάτων. Το δένδρο που
βλέπουμε, η θάλασσα, ο ουρανός
με τ΄ άστρα του, ο ήλιος με τη
λάμψη του είναι όλα
φαινομενικά. Τ ΄αληθινά είναι
οι έννοιες δένδρο, θάλασσα,
ουρανός , ήλιος. Αυτό είναι το
νόημα της περίφημης φράσης : ΤΑΥΤΟΝ
Δ΄ ΕΣΤΙΝ ΝΟΕΙΝ ΤΕ ΚΑΙ ΕΙΝΑΙ, έννοια
και όν είναι το ίδιο, νόηση και
αντικείμενο είναι το ίδιο,
δηλαδή, πραγματικό όν είναι η
έννοια. ΠΛΑΤΩΝ Οι
πολιτικές δοξασίες του, όπως
εμφανίζονται στο σύγγραμμά
του, την Πολιτεία, είναι
εχθρικές στην Αθηναϊκή
Δημοκρατία. Την ανώτερη τάξη
της πολιτείας του
καταλαμβάνουν οι σοφοί, που
είναι φιλοσοφικά μορφωμένοι
στην πλατωνική διαλεκτική.
Τέτοια μόρφωση έχουν πολύ
λίγοι. Η ανώτερη τάξη, οι
άρχoντες είναι μικρή μειοψηφία.
Η δεύτερη τάξη είναι οι
στρατιωτικοί οι
«προπολεμούντες» οι «φύλακες»,
που είναι υπεύθυνοι για την
άμυνα της πολιτείας. Στην τρίτη
τάξη ανήκουν οι δημιουργοί,
δηλαδή οι δούλοι και γενικά οι
εργαζόμενοι που πρέπει να
ξεχωρίζουν για τη
σωφροσύνη και την εγκράτειά
τους, οι οποίοι αποκλείονται
από τη διοίκηση των κοινών και
έχοντας σαν σκοπό της ζωής
τους, να συντηρούν τις δυο
ανώτερες τάξεις. Ο Πλάτων
προβλέπει την κατάργηση της
μονογαμίας και την επίβλεψη
της κοινογαμίας από τους
άρχοντες. Η κατάργηση της
λιγοστής ιδιοκτησίας, την
εποχή εκείνη και η θέσπιση της
κοινοκτημοσύνης επίσης του
φαινόταν δίκαιη. Επίσης
προβλέπετο ο έλεγχος των
γεννήσεων μέσω αμβλώσεων για
τον περιορισμό της αύξησης του
πληθυσμού. Για όσα
περιγράφονται στους «Νόμους»
του, έγινε αντιπαθητικός στο
δημοκρατικό κόσμο, γιατί
απέρριπτε τις βασικές ιδέες
του Σόλωνα για την δημοκρατία.
Επίσης στην «Πολιτεία» του
γράφει πως έως ότου οι
φιλόσοφοι βασιλέψουν ή γίνουν
οι βασιλιάδες φιλόσοφοι δε θα
υπάρξει σωτηρία για τις ψυχές
των ανθρώπων και των χωρών όπου
κατοικούν. Στους «Νόμους» του
στιγματίζει τους άθεους σαν
διεφθαρμένους που σκοπός της
ζωής τους πρέπει να είναι το
δεσμωτήριο, όπου εφόρου ζωής
πρέπει να σωφρονίζονται ή να
θανατώνονται. Για τη μάζα, δεν
κάνει τίποτα, ώστε να δίνεται
και σ’ αυτούς μια στοιχειώδη
καλλιέργεια. Αυτοί είναι
ταγμένοι μόνο στη δουλειά, για
να θρέφουν τις άλλες δυο
τάξεις. Έχουν όμως μια αρετή:
την εγκράτεια, για να
μετριάζουν τις επιθυμίες τους
και να χαλιναγωγούν τα πάθη
τους. Όμως και από την
πιο πάνω τάξη, τους φύλακες,
στερεί κάθε ιδιοκτησία, ακόμα
και την οικογένεια. Στην κατοχή
τους, όχι μόνο χωράφια δεν
έχουν, αλλά ούτε και γυναίκες.
Βέβαια, κάποιοι παντρεύονται,
αλλά αυτό δεν είναι μόνιμο,
αλλά προσωρινό που ρυθμίζεται
από τους άρχοντες με κλήρωση.
Τα δε παιδιά τους θα αποσπώνται
από τη μητέρα τους μόλις
γεννηθούν και έκτοτε θα
βρίσκονται κάτω από την
φροντίδα του κράτους. Ο
Πλάτων θεωρούσε ότι στον κόσμο
αυτό μόνο οι ιδέες είναι
πραγματικές. Όλα τα άλλα είναι
πλάνη. Οι ιδέες αυτές
καθαυτές είναι τα πρότυπα, τα
λεγόμενα αρχέτυπα.
Υπεράνω όλων βρίσκεται η ιδέα
του Αγαθού που εκτός από άυλη
και αόρατη, όπως όλες οι ιδέες,
είναι και θεία. Οι ιδέες αυτές
δεν είναι αφηρημένη σκέψη αλλά ουσία
που υπάρχει ανεξάρτητα
από τη σκέψη, αντικειμενικά στο
πνευματικό χώρο. Ο
Πλάτων απέρριπτε τις αισθήσεις
σαν έγκυρη πηγή της γνώσης. Ο
κόσμος που αντιλαμβάνονται οι
αισθήσεις δεν είναι
πραγματικές, αλλά μια
κακέκτυπη απεικόνιση του
κόσμου των ιδεών. Χώριζε την
ψυχή σε τρία μέρη α) στο
λογιστικό, β) στο θυμοειδές και
γ) στο επιθυμητικό. Τα τρία
αυτά συστατικά συχνά
βρίσκονται σε σύγκρουση μεταξύ
τους. Μοιάζουν με τα άλογα της
άμαξας που ακολουθούν
διαφορετικές κατευθύνσεις και
ο ηνίοχος που συμβολίζει το
ορθολογικό τμήμα της ψυχής
προσπαθεί να συγκρατήσει το
θυμοειδές και το επιθυμητικό,
σε αυτό που ο Πλάτων ονόμαζε
«ψυχική ειρήνη». Ο
άνθρωπος , λοιπόν , αποτελείται
από δυο συστατικά , το γήινο
σώμα και την ουράνια και
αθάνατη ψυχή. Προορισμός της
ψυχής είναι να ζεί στον
«υπερουράνιο τόπο». Ότι
έρχεται από το σώμα είναι
κατώτερω, ενώ η ψυχή, με την
ανάμνηση και τη λαχτάρα
εκείνων που έζησε και είδε στην
υπερουράνια ύπαρξη της,
γεννάει τη σοφία και με αυτή
υψώνεται στο θείο. Ο χωρισμός
αυτος της ψυχής από το σώμα,
περιφρόνηση του σώματος και
των γήινων αγαθών, είναι
αντίθετα με το ελληνικό πνεύμα
και έχουν ρίζα στις αντιλήψεις
της ανατολής. Ολόκληρος
αυτός ο κόσμος των ιδεών,
έρχεται σε πλήρη αντίθεση με το
δημοκρατικό ορθολογικό πνεύμα,
που είναι γνήσια ελληνικό.
Γι΄αυτό τόσο ο Σωκράτης, αλλά
και ο Πλάτων έμειναν έξω από τη
συνείδηση του Δήμου. Η σύγκριση
του Επιτάφιου του Περικλή με τη
Πολιτεία του Πλάτωνα φανερώνει
δύο κόσμους ιδεολογικά εντελώς
αντίθετους και εχθρικούς. Ας
δούμε, όμως, κάποια αποσπάσματα
από τον Επιτάφιο : «
Κυβερνιόμαστε δηλαδή με
πολίτευμα …» που « λέγεται με
το όνομα δημοκρατία, γιατι δεν
κυβερνιέται για το συμφέρον
των ολίγων, αλλά για τους
πολλούς, και έχουν όλοι τα ίδια
δικαιώματα σύμφωνα με του
νόμους ως για τις ιδιωτικές
διαφορές μεταξύ τους. Ως για τα
δημοσια αξιώματα όμως, για
όποιαν ικανότητα εκτιμάται ο
καθένας, δε φτάνει σε θέση
πολιτική εξ΄αιτίας της τάξης
όπου ανήκει παρά από την
αξιωσήνη του .»1 «
Και ενώ στην ιδιωτική μας
επικοινωνία δεν βαραίνει ο
ένας τον άλλον, στα δημόσια
πράγματα δεν παραβαίνουμε τους
νόμους, το περισσότερο από
σεβασμό γι΄αυτούς υπακούοντας
όσους βρίσκονται κάθε φορά
στην εξουσία ως και τους
νόμους, και ιδιαίτερα εκείνους
που ισχύουν για την υπεράσπιση
όσων αδικούνται και εκείνους
που, μ΄ όλο που δεν είναι
γραμμένοι, το δέχονται όλοι πως
ντροπιάζουν όποιον τους πατεί
»2. «
Και νοιάζονται οι ίδιοι
άνθρωποι και τις ιδιωτικές
τους δουλειές και τα πολιτικά,
κι΄ ενώ άλλοι σε άλλα
επαγγέλματα ασχολούνται, όμως
γνωρίζουν όλοι τα πολιτικά
ζητήματα κατά βάθος. Γιατί μόνο
εμείς θεωρούμε όποιον δεν
ανακατεύεται σ΄αυτά, όχι σαν
άνθρωπο που κοιτάζει τη
δουλειά του, αλλά σαν άνθρωπο
άχρηστο (ΟΥΚ ΑΠΡΑΓΜΟΝΑ, ΑΛΛ΄
ΑΧΡΕΙΟΝ ΝΟΜΙΖΟΜΕΝ). Κι’ οι
ίδιοι άνθρωποι κρίνουνε για
τις πολιτικές πράξεις, και
προσπαθούν να επινοήσουνε
σωστές λύσεις για τα πολιτικά
ζητήματα. Γιατί δεν πιστεύουμε
πως η συζήτηση ζημιώνει την
πράξη, αλλά πως είναι πιο
βλαβερό να μη μάθει κανείς από
τα πρίν με το λόγο σε τι πρέπει
να προχωρήσει με την πράξη.
Γιατί εξέχομε και σε τούτο : πως
οι ίδιοι άνθρωποι τολμούν το
περισσότερο, και είναι άξιοι να
σκεφθούν ως τις άκρες λογικές
τους συνέπειες εκείνα πού
πρόκειται να επιχειρήσουν. Ενώ
στους άλλους η άγνοια φέρνει
την αποκοτιά και η σκέψη το
δισταγμό ( Ο ΤΟΙΣ ΑΛΛΟΙΣ
ΑΜΑΘΙΑ ΜΕΝ ΘΡΑΣΟΣ, ΛΟΓΙΣΜΟΣ ΔΕ
ΟΚΝΟΝ ΦΕΡΕΙ.) » 3. Και
στις Ικέτιδες του Ευριπίδη ο
Θησέας λέει στο Θηβαίο κήρυκα: Τη
χώρα δεν την εξουσιάζει ένας
άλλα είναι ελεύθερη. Ο λαός
βασιλεύει. Ο δήμος κυβερνά. Οι
πολίτες διαδοχικά τον κάθε
χρόνο παίρνουν την αρχή. Ο
πλούτος δεν είναι προνόμιο.
Πλούσιοι και φτωχοί έχουν τα
ίδια δικαιώματα. Και
πιο κάτω εκτοξεύει βαρύ
κατηγορητήριο κατά της
ολιγαρχίας: Για
ένα λαό δεν έχει χειρότερο
πράγμα από τον τύραννο. Σε
τέτοιο πολίτευμα δεν υπάρχουν
νόμοι φταγμένοι για το σύνολο.
Ένας εξουσιάζει και το νόμο τον
φτιάχνει μόνος και όπως τον
θέλει. Εκεί μη γυρεύεις
ισότητα. Ενώ με τους γραπτούς
νόμους πλούσιος και φτωχός
έχουν τα ίδια δικαιώματα.
Ελευθερία σημαίνει όποιος έχει
καλή γνώμη να τη λέει στην πόλη. Η
δημοκρατία, όπως λειτούργησε
στην ακμή της, πέτυχε την
ισορροπία μεταξύ της κρατικής
εξουσίας και των δικαιωμάτων
των πολιτών. Εξασφάλισε και
στον τελευταίο πολίτη της
Αθήνας άνεση, ασφάλεια και
γαλήνη, ώστε να μπορεί να
χαίρεται την ζωή του. Όμως
ή άνοιξη αυτή τελείωσε
δραματικά με τον
Πελοποννησιακό πόλεμο και τους
άλλους που ακολούθησαν κατά
τον 4ο αιώνα. Μετά από ένα
πόλεμο είκοσιεπτά χρόνων το 404
η Αθήνα συντρίβεται και η
δημοκρατία καταρέει από τους
Σπαρτιάτες του Λύσανδρου, με τη
βοήθεια και την συνεχή
εσωτερική υπονόμευση των
ολιγαρχικών των « λακωνιζόντων
», όπως αποκλήθηκαν , που
θαύμαζαν , όπως ο Σωκράτης, ο
Πλάτων, ο Ξενοφών, αλλά και ο
Αριστοτέλης το σπαρτιατικό
πολίτευμα. Και αυτά μετά τον
φοβερό λοιμό στα δύο πρώτα
χρόνια του πολέμου, τον
τυχοδιωκτισμό και την προδοσία
του Αλκιβιάδη την καταστροφή
στη Σικελία και στους Αιγός
Ποταμούς. Την εξουσία
καταλαμβάνουν με τα όπλα των
σπαρτιατών οι αριστοκρατικοί
με τους Τριάντα τυράννους τους
τους οποίους υπηρέτησαν και ο
Πλάτων μικρανεψιός του Κριτία
και ανεψιός του Χαρμίδη καθώς
και ο Ξενοφών. Αυτοί επιδόθηκαν
σε απίστευτα εγκλήματα
εναντίον των δημοκρατικών
πολιτών. Η δημοκρατία
αποκαταστάθηκε από τον
Θρασίβουλο μετά από οκτώ μήνες
και δόθηκε γενική αμνηστία που
τη σεβάστηκαν οι δημοκρατικοί
δείχνοντας μεγαλείο ήθους και
ψυχής. Πέραν από την Αθήνα και
όλη η χώρα έπαθε ανεπανόρθωτες
καταστροφές από τον πόλεμο και
ο λαός προσπαθώντας να
επιβιώσει έγινε αδιάφορος και
δεν είχε τη δυνατότητα να
ασχοληθεί με τη διοίκηση της
πολιτείας. Δεν αισθανόταν πια
την πολιτεία σαν κοινή υπόθεση,
από τη καλή ή κακή διοίκηση της
οποίας εξαρτάται η ευτυχία ή η
δυστυχία του. Πολλοί
αναγκάστηκαν, για να
επιβιώσουν, να γίνουν
μισθοφόροι σε ξένους στρατούς.
Αλλά το κακό δεν σταματά εδώ,
καθώς και νέες συμφορές
ακολουθούν. Την
άνοιξη του 386 η Σπάρτη
υπογράφει συνθήκη με τον Πέρση
βασιλιά την επαίσχυντη
«Ανταλκείδιο ειρήνη» με την
οποία παραδίδει τους
Μικρασιάτες Έλληνες στους
Πέρσες και διαλύει κάθε
συνασπισμό ή συμμαχία
ελληνικών πόλεων. Η Σπάρτη ως
τοποτηρητής του Πέρση βασιλιά,
κτήπησε, σκότωσε, έκαψε κάθε
ανεπιθύμητο. Φωτιά και
τσεκούρι. Και ο Αγησίλαος ήταν
ο θλιβερός ήρωας αυτών των
εγκλημάτων. Η μάχη στα Λεύκτρα
(371) είναι το τέλος της
σπαρτιατικής κυριαρχίας. Μέ
την καταστροφή στη μάχη της
Χαιρώνειας (338) αρχίζει η
κυριαρχία των Μακεδόνων με τον
Φίλιππο και τον Αλέξανδρο και
ακολουθεί η βάρβαρη ισοπέδωση
της Θήβας. Στην Αθήνα μάταια ο
Δημοσθένης με τους λόγους του,
αλλά και άλλοι προσπαθούν να
πείσουν το Δήμο να αντισταθεί.
Μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου
και μετά από παρότρυνση του
Υπερείδη η Αθήνα μαζί με τους
Αρκάδες, τους Αιτωλούς, τους
Αχαιούς και τους Κορίνθιους
επαναστατεί. Ο Αντίπατρος
τελικά συντρίβει τους
Αθηναίους στον Κραννώνα κατά
ξηρά και στην Αμοργό κατά
θάλασσα. Ο Δημοσθένης
αυτοκτονεί. Η Αθήνα γίνεται
παιχνίδι στα χέρια των
επιγόνων. Αρχικά και για δέκα
χρόνια (317-307) κυβερνά
δικτατορικά ο Δημήτριος
Φαληρέας, μαθητής του
Θεόφραστου και οπαδός των
περιπατητικών. Ο Δημήτριος
Φαληρέας ανατρέπεται από τον
Δημήτριο Πολιορκητή, γιό του
Αντιγόνου του Μονόφθαλμου, που
θα αποκαταστήσει την
δημοκρατία για ιδιοτελείς
σκοπούς. Την
περόοδο αυτή το πολίτευμα
μετατρέπεται από δημοκρατικό
σε τιμοκρατικό, δηλαδή
θεωρούνται πολίτες της Αθήνας
οι έχοντες περιουσία
τουλάχιστον 2.000 αττικών
δραχμών. Ο Δήμος
αποδυναμώνεται δραματικά και η
δημοκρατία φθάνει σε πλήρη
εκφυλισμό. Μέσα
στο κλίμα ευφορίας των
δημοκρατικών για την
αποκατάσταση της δημοκρατίας,
που πολύ σύντομα διαψεύστηκε,
ιδρύθηκε το 306 η Σχολή του
Επίκουρου, ο Κήπος, όπως
ονομάστηκε. Στα χρόνια αυτά και
σε πείσμα της καταπιεστικής
εξουσίας και της ιδεαλιστικής
φιλοσοφίας που είχε
επικρατήσει, του μεταφυσικού
παραλογισμού και της
δεισιδαιμονίας, ο Κήπος του
Επίκουρου, μια μικρή κοινωνία
μέσα στην κοινωνία, συνέχισε
την παράδοση της ιωνικής
φυσικής, του διαφωτισμού των
σοφιστών και της Δημοκρατίας. Η
επικούρεια φιλοσοφία προώθησε
και διέδοσε τις αρχές της
ανθρώπινης ελευθερίας,
αξιοπρέπειας και ισότητας των
ανθρώπων, καταργώντας στην
πράξη τις διακρίσεις λόγω
κοινωνικής θέσης, φύλου, φυλής,
και περιουσιακής καταστασής.
Και αυτό αποτελεί τη μέγιστη
προσφορά της Σχολής στην
ανθρώπινη ιστορία. ΛΕΩΝΙΔΑΣ
Α. ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΔΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ
ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Σημειώσεις 1 ΘΟΥΚΥΔΙΔΟΥ
ΙΣΤΟΡΙΑΙ, Γκοβόστης,
μετάφραση Έλλης Λαμπρίδη ( Β37
σελ. 247 ) 2 ΘΟΥΚΥΔΙΔΟΥ
ΙΣΤΟΡΙΑΙ, Γκοβόστης,
μετάφραση Έλλης Λαμπρίδη ( Β37
σελ. 249 ) 3 ΘΟΥΚΥΔΙΔΟΥ
ΙΣΤΟΡΙΑΙ, Γκοβόστης,
μετάφραση Έλλης Λαμπρίδη ( Β40
σελ. 251 )
ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΙΔΕΑΛΙΣΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ,
ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΩΝΙΚΗ ΦΥΣΙΚΗ ΣΤΟΝ ΕΠΙΚΟΥΡΟ
Για κάθε ένα μέρος της ψυχής
αντιστοιχεί και μια αρετή όπου
η ψυχή επικοινωνεί με τις
ιδέες. Οι αρετές αυτές είναι α)
η σοφία, β) η ανδρεία και γ) η
σωφροσύνη.
Στην «Πολιτεία» του οι τρεις
τάξεις αντιστοιχίζονται με τις
πιο πάνω αρετές και τα μέρη της
ψυχής. Έτσι επινόησε την
πλατωνική του σπηλιά. Οι
έγκλειστοι στην σπηλιά βλέπουν
μόνο τις σκιές στον απέναντι
τοίχο. Αυτές αντιπροσωπεύουν
μόνο ό,τι υπάρχει στη φύση.
Μιμούνται την πραγματικότητα.
Στην ουσία είναι πλάνη.
Σε έναν τέτοιο κόσμο ζούμε
αλυσοδεμένοι, με τα πάθη, τις
επιθυμίες και τους φόβους μας.
Το σώμα μας υποταγμένο στον
κόσμο των φαινομένων. Εκεί
βρίσκεται θαμμένη η ψυχή,
αναζητώντας απελευθέρωση από
τα υλικά δεσμά μόνο μετά το
θάνατο.
Αυτός μας απελευθερώνει και η
ψυχή επιστρέφει στην ουράνια
κατοικία, στο θεό.
Όμως, οι φιλόσοφοι μπορούν να
γυρίσουν πίσω, να βγουν για
λίγο από τη σπηλιά, να δουν την
πραγματικότητα, αν και
θαμπωμένοι και να επιστρέψουν
πίσω.
Τα αρχέτυπα αυτά που υπάρχουν
«εκεί» έξω είναι οι Ιδέες, οι
Ουσίες που προσδιορίζουν τα
τέλεια όντα που είναι αγέννητα,
άφθαρτα, αιώνια και αναλλοίωτα.
Αυτός είναι ο αντικειμενικός
κόσμος, ο τέλειος κόσμος που ο
φιλόσοφος μπορεί να αντιληφθεί
και παράλληλα να αναγνωρίζει
την ματαιότητα της ζωής.
www.epicuros.gr
.........................