Επικούρεια Φυσιολογία: Άτομα και Κενό

του Γιώργου Μπακογιάννη, Φυσικού

Πρώτη δημοσίευση, ΔΕΥΤΕΡΟ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ, Πρακτικά, 2012

Σκοπός της μελέτης της Φύσης

Ο Επίκουρος είναι ένας Έλληνας, που ενδιαφέρεται για την ευτυχία του κάθε ανθρώπου ξεχωριστά. Είναι ο φιλόσοφος του «δι’ εαυτόν είναι». Τον ενδιαφέρει πρωτίστως η αταραξία του, η ευτυχία του. Η μελέτη της φύσεως έχει τον σκοπό να εξηγήσει τα φαινόμενα ώστε αυτά να μην προκαλούν καμία ταραχή σε εμάς. Άλλωστε, ο ίδιος δεν κρύβει τα λόγια του:

«Δεν διαλύει κανείς τους φόβους προς τα κυριότερα πράγματα όταν δεν γνωρίζει ποια είναι η φύση του σύμπαντος αλλά στηρίζει τις υποψίες του για κάτι σύμφωνα με τους μύθους. Επομένως, δίχως τη μελέτη της φύσης δεν απολαμβάνουμε ακέραιες τις ηδονές». («ΟΥΚ ΗΝ ΤΟ ΦΟΒΟΥΜΕΝΟΝ ΛΥΕΙΝ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΚΥΡΙΩΤΑΤΩΝ ΜΗ ΚΑΤΕΙΔΟΤΑ ΤΙΣ Η ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ ΦΥΣΙΣ, ΑΛΛ΄ ΥΠΟΠΤΕΥΟΝΤΑ ΤΙ ΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΜΥΘΟΥΣ, ΩΣΤΕ ΟΥΚ ΗΝ ΑΝΕΥ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑΣ ΑΚΕΡΑΙΟΥΣ ΤΑΣ ΗΔΟΝΑΣ ΑΠΟΛΑΜΒΑΝΕΙΝ»).

Ενώ, πιο κάτω ο Επίκουρος ξεκαθαρίζει:
«Δεν ωφελεί σε τίποτα να εξασφαλίζεται κάποιος από τους ανθρώπους ενώ παράλληλα διατηρεί τους φόβους του για τα πράγματα που βρίσκονται στον ουρανό και κάτω από τη γη και γενικά στο άπειρο». («ΟΥΘΕΝ ΟΦΕΛΟΣ ΗΝ ΤΗΝ ΚΑΤ΄ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΕΣΘΑΙ ΤΩΝ ΑΝΩΘΕΝ ΥΠΟΠΤΩΝ ΚΑΘΕΣΤΩΤΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΥΠΟ ΤΗΣ ΓΗΣ ΚΑΙ ΑΠΛΩΣ ΤΩΝ ΕΝ ΤΩ ΑΠΕΙΡΩ»)

Η Επικούρεια Φυσιολογία στηρίζεται σε μία βασική καθησυχαστική αρχή: «Είναι απόλυτα αδύνατο να υπάρχει σε κάποιαν άφθαρτη και μακάρια φύση κάτι που γεννά κίνδυνο ή ταραχή, η διάνοια οφείλει να κατανοήσει ότι αυτό είναι έτσι και δεν μπορεί νάναι αλλιώς». Με μια πρώτη ανάγνωση νομίζει κανείς ότι ο σοφός έχει υποτάξει το Φυσικόν μέρος της φιλοσοφίας του στο Ηθικόν, αφού φαίνεται ξεκάθαρα ότι τον ενδιαφέρει ο καθησυχασμός του υποκειμένου που παρατηρεί. Αν κάποιος προσεγγίσει επιφανειακά το φυσικό κομμάτι της φιλοσοφίας του τότε νομίζει ότι ο Επίκουρος θέλει απλά να δώσει ατελείς εξηγήσεις για τη φύση ώστε να εκμηδενίσει την απειλή της και να αφήσει τον άνθρωπο να ζήσει την ευτυχία του. Τα πράγματα όμως κάθε άλλο παρά έτσι είναι, όπως θα δούμε, η Επικούρεια Φυσική καθημερινά επαληθεύεται από τις ανακαλύψεις τις νεώτερης Φυσικής και ο επικούρειος τρόπος προσέγγισης της φύσης είναι ένα σύγχρονο εργαλείο για να διεισδύσουμε στα μυστικά της.

Βασικές αρχές της Επικούρειας Ατομικής Θεωρίας

Ας ξεκαθαρίσουμε αρχικά κάτι βασικό. Ο Επίκουρος ονομάζει άτομο το άτμητο σωματίδιο της ύλης και όχι αυτό που, για ιστορικούς λόγους, ονομάζουμε σήμερα άτομο, το οποίο έχει τμηθεί και γνωρίζουμε την εσωτερική δομή του. Συνεπώς, τα άτομα του Επίκουρου είναι τα άτμητα σωματίδια της νεότερης Φυσικής π.χ. τα λεπτόνια και τα κουάρκ.

Για μια καλύτερη κατανόηση της Επικούρειας Φυσιολογίας θα πρέπει να γίνει μια στοιχειώδης σύγκριση ανάμεσα στη Φυσική του Δημόκριτου και του Επίκουρου. Μερικές βασικές αρχές της επικούρειας ατομικής θεωρίας ( και στο μεγαλύτερο μέρος και της δημοκρίτειας ) είναι:

1. ΤΑ ΑΤΟΜΑ ΔΕΝ ΓΕΝΝΙΟΥΝΤΑΙ
2. ΤΑ ΑΤΟΜΑ ΔΕΝ ΚΑΤΑΣΤΡΕΦΟΝΤΑΙ
3. ΤΟ ΠΟΛΥΣΥΜΠΑΝ ΑΠΟΤΕΛΕΙΤΑΙ ΑΠΟ ΑΤΟΜΑ ΚΑΙ ΚΕΝΟ
4. ΤΑ ΣΤΕΡΕΑ ΣΩΜΑΤΑ ΕΙΝΑΙ ΑΠΛΑ Ή ΣΥΝΘΕΤΑ
5. ΤΟ ΠΛΗΘΟΣ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΕΙΝΑΙ ΑΠΕΙΡΟ
6. ΤΟ ΚΕΝΟ ΕΙΝΑΙ ΑΠΕΙΡΟ ΣΕ ΕΚΤΑΣΗ
7. ΤΑ ΑΤΟΜΑ ΒΡΙΣΚΟΝΤΑΙ ΠΑΝΤΑ ΣΕ ΚΙΝΗΣΗ
8. Η ΤΑΧΥΤΗΤΑ ΤΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΕΙΝΑΙ ΣΤΑΘΕΡΗ
9. Η ΚΙΝΗΣΗ ΕΙΝΑΙ ΕΥΘΥΓΡΑΜΜΗ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΠΑΛΜΙΚΗ ΣΤΑ ΣΥΝΘΕΤΑ ΣΩΜΑΤΑ
10.ΤΑ ΑΤΟΜΑ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΠΑΡΕΚΚΛΙΝΟΥΝ ΕΛΑΦΡΑ ΣΕ ΟΠΟΙΟΔΗΠΟΤΕ ΣΗΜΕΙΟ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΟΠΟΙΑΔΗΠΟΤΕ ΧΡΟΝΙΚΗ ΣΤΙΓΜΗ
11.ΤΑ ΑΤΟΜΑ ΕΧΟΥΝ ΤΡΕΙΣ ΠΟΙΟΤΗΤΕΣ: Α. ΒΑΡΟΣ Β. ΣΧΗΜΑ Γ. ΜΕΓΕΘΟΣ
12.Ο ΑΡΙΘΜΟΣ ΤΩΝ ΣΧΗΜΑΤΩΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΑΠΕΙΡΟΣ

Οι παραπάνω γενικές αρχές στα περισσότερα σημεία συμπίπτουν και στην Επικούρεια και στη Δημοκρίτεια Φυσική. Όμως, ο Επίκουρος πρόσθεσε δύο ακόμη ιδιότητες στο άτομο, επειδή αυτό έπρεπε να έχει μια ξεχωριστή «προσωπικότητα»: το βάρος και την παρέκκλιση (ή παρέγκλιση). Από εκεί ξεκινά ο δρόμος για την αυταρχία και την αυτοδυναμία του ατόμου. Με την παρέκκλιση, το άτομο αποκλίνει απροσδιόριστα σε κάποιο σημείο του χώρου και σε μία τυχαία χρονική στιγμή.

Τι ακριβώς σημαίνει για την Επικούρεια Φυσική αυτή η «μυστηριώδης» ιδιότητα; Η ευθεία γραμμή είναι μία συγκεκριμένη ύπαρξη. Ένα μήλο ή ένα άτομο που ακολουθεί πτωτική κίνηση σε ευθεία γραμμή χάνει την αυτοτέλειά του, αφού εγκαταλείπει την ατομικότητά του μέσα σε κάποια άλλη συγκεκριμένη ύπαρξη, δηλαδή στην ευθεία γραμμή που διαγράφει.

Η πτωτική κίνηση χαρακτηρίζει την έλλειψη αυτοτέλειας. Το άτομο του Επίκουρου είναι αυτοτελές, αποτελεί καθαρή μορφή, έτσι αρνείται κάθε αναφορά σε κάτι άλλο π.χ. στην ευθεία γραμμή, αρνείται κάθε αναφορά σε άλλες υπάρξεις. Η άμεση άρνηση αυτής της κίνησης είναι μία άλλη κίνηση, είναι η απόκλιση από την ευθεία γραμμή.

Ο Επίκουρος, λοιπόν, με την κίνηση του ατόμου σε ευθεία γραμμή δείχνει την αναγκαιότητα στην υλική διάστασή της, ενώ με την παρέκκλιση του ατόμου από την ευθεία πραγματώνει την αυτοτέλειά του, τον μορφικό του προσδιορισμό. Γι’ αυτό ο Λουκρήτιος ορθά διατείνεται ότι η απόκλιση από την ευθεία σπάζει τα δεσμά της ειμαρμένης.

Είδος φιλοσοφικού στοχασμού

Αξίζει να δούμε, όμως, το είδος του φιλοσοφικού στοχασμού που χρησιμοποιεί ο Επίκουρος σε σχέση με τον Δημόκριτο.
Ο Δημόκριτος χρησιμοποιεί ως είδος φιλοσοφικού στοχασμού την αναγκαιότητα, ενώ ο Επίκουρος χρησιμοποιεί το τυχαίο με το οποίο «εμβολίασε» τα άτομά του, αφού τους προσέδωσε την παρέγκλιση.

Στη Δημοκρίτεια Φυσική η αναγκαιότητα εμφανίζεται ως «σχετική αναγκαιότητα», αφού κάθε άτομο έχει να κάνει με την τροχιά του. Η σχετική αναγκαιότητα μπορεί να συναχθεί μονάχα από την πραγματική δυνατότητα. Απέναντι σε αυτή την άποψη βρίσκεται ο Επίκουρος, που χρησιμοποιεί την «αφηρημένη δυνατότητα». Σε αυτό το είδος φιλοσοφικού στοχασμού το αντικείμενο οφείλει απλώς να είναι δυνατό να νοηθεί. Ό,τι είναι αφηρημένα δυνατό σε φιλοσοφική βάση και ό,τι μπορεί να νοηθεί δεν έρχεται σε αντίθεση με το διανοούμενο υποκείμενο, ούτε και αποτελεί όριο ή πέτρα σκανδάλου για αυτό.

Ο στοχασμός του Επίκουρου είναι φιλοσοφικός επειδή επιτρέπει τη δημιουργία νοητικών μοντέλων. Όπως άλλωστε κάνει και η νεότερη Φυσική, ο φιλόσοφος επιτρέπει αυτή την δημιουργία των νοητικών κατασκευών ανοικτά, επιστρατεύοντας και τη φαντασία και την ενόραση και όχι μόνο το κλειστό τμήμα της νόησης. Ο μόνος κανόνας που διατυπώνει ο Επίκουρος είναι ότι το οποιοδήποτε νοητικό μοντέλο πρέπει να «κονταροχτυπηθεί» με τις αισθητηριακές πληροφορίες, αφού οι αισθήσεις είναι οι αγγελιαφόροι της αλήθειας.

Το μοντέλο υπόκειται βέβαια στη διεργασία του επικούρειου συμπερασμού, δηλαδή υποβάλλεται τελικά στον εμπειρικό τρόπο της «επιστημονικής εικασίας και ανασκευής». Έχουμε λοιπόν το βασικό κανόνα: «Οποιαδήποτε νοητική κατασκευή και λογική πρόβλεψη, δεν πρέπει να διαψεύδεται από την αισθητηριακή αντίληψη».

Έχουμε λοιπόν το φιλοσοφικό δρόμο της Επικούρειας Φυσιολογίας και το θετικιστικό νόμο της Δημοκρίτειας Φυσικής. Ας τα δούμε συνοπτικά στον παρακάτω πίνακα:

ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ (ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ)	ΑΦΗΡΗΜΕΝΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ (ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ)
1.ΣΥΝΟΛΟ ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΙΤΙΩΝ ΜΕ ΤΗ ΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ ΤΩΝ ΟΠΟΙΩΝ ΔΡΑ Η ΣΧΕΤΙΚΗ ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ (ΝΤΕΤΕΡΜΙΝΙΣΜΟΣ)	1. ΤΟ ΤΥΧΑΙΟ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Η ΟΠΟΙΑ ΕΧΕΙ ΑΠΛΩΣ ΤΗΝ ΑΞΙΑ ΜΙΑΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑΣ
2. ΠΕΡΙΟΡΙΖΕΤΑΙ ΣΕ ΑΔΡΑ ΟΡΙΑ ΟΠΩΣ Η ΝΟΗΣΗ	2. ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΚΑΝΕΝΑ ΟΡΙΟ ΟΠΩΣ Η ΦΑΝΤΑΣΙΑ
3. ΠΡΟΣΠΑΘΕΙ ΝΑ ΑΙΤΙΟΛΟΓΗΣΕΙ ΤΗΝ ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ ΤΗΣ	3. ΔΕΝ ΝΟΙΑΖΕΤΑΙ ΓΙΑ ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΕΞΗΓΕΙΤΑΙ ΠΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ ΠΟΥ ΕΞΗΓΕΙ

Η πορεία της Νεότερης Φυσικής

Ο Επίκουρος ανοίγει το δρόμο για μια πιο εύκαμπτη κατανόηση του κόσμου και προτείνει μία μέθοδο που έρχεται από τα βάθη των αιώνων για να προσεγγίσει τις σύγχρονες αντιλήψεις στην Φυσική επιστήμη. Ας κάνουμε μαζί μια σύντομη περιήγηση στα σύγχρονα μοντέλα των ατόμων και στην αντίληψη της νεότερης Φυσικής για το ηλεκτρόνιο.

Α.ΜΟΝΤΕΛO ΤΟΥ RUTHERFORD: Στο μοντέλο αυτό ο πυρήνας του ατόμου αποτελείται από πρωτόνια και νετρόνια, ενώ τα ηλεκτρόνια περιστρέφονται σε κυκλικές τροχιές γύρω από τον πυρήνα. Βλέπουμε εδώ πως το άτμητο σωματίδιο που λέγεται ηλεκτρόνιο βρίσκεται σε τροχιά. Η ύπαρξη του ηλεκτρονίου συνδέεται με την ύπαρξη της κυκλικής τροχιάς του και η Φυσική του Επίκουρου φαίνεται να κάνει λάθος, αφού το μοντέλο θέλει το ηλεκτρόνιο αιχμάλωτο, δέσμιο στην τροχιά του και όχι αυτοδύναμο.

Β.ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΟΥ BOHR: Στο μοντέλο αυτό το ηλεκτρόνιο αποδεσμεύεται από την τροχιά του, με την έννοια ότι οι τροχιές υπάρχουν ακόμη και αν δεν βρίσκεται ηλεκτρόνιο σε αυτές.

Όμως, ακόμη υπάρχει μια χαλαρή σύνδεση του ηλεκτρονίου με αυτές τις επιτρεπόμενες τροχιές. Ένα άτομο σε μια στάσιμη κατάσταση διαθέτει γενικά μια ελεύθερη επιλογή ανάμεσα στις διάφορες μεταπτώσεις σε άλλες στάσιμες καταστάσεις.

Γ.ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΗΣ ΚΒΑΝΤΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ (SCΗRODINGER, HEISEN-BERG, DIRAC): Στο νεότερο αυτό μοντέλο το ηλεκτρόνιο αποδεσμεύεται από την τροχιά του αφού και η έννοια της τροχιάς παύει να έχει νόημα. Μόνο η πιθανότητα παρουσίας του ηλεκτρονίου έχει νόημα. Το ηλεκτρόνιο, αυτό το άτμητο σωματίδιο, παρουσιάζεται στις επίμονες πειραματικές διαδικασίες των νεότερων θεωρητικών φυσικών, όπως ακριβώς το περιέγραψε ο δάσκαλος. Το ηλεκτρόνιο παρουσιάζεται αυτοτελές, χαρακτηρίζεται από αυταρχία, ένα άτμητο σωματίδιο για το οποίο μόνο την πιθανότητα παρουσίας του μπορούμε να καθορίσουμε, που αποκλίνει απροσδιόριστα στο χώρο και στο χρόνο (αυτό άλλωστε εκφράζει η πιθανότητα αυτή).

Έχουμε λοιπόν για πρώτη φορά την ιδέα της τυχαίας ατομικής συμπεριφοράς. Η τύχη, όμως, σύμφωνα με τον Επίκουρο δεν σημαίνει την απουσία αιτίας, αλλά μόνο την εγγενή ιδιότητα του ηλεκτρονίου και όχι μια εξωτερική αιτία. Πρέπει επίσης να προσέξουμε ότι το τυχαίο δεν πρέπει να ταυτισθεί με ό,τι μας είναι άγνωστο, αλλά το τυχαίο είναι αντικειμενικό με την έννοια ότι τα γεγονότα προκύπτουν περισσότερο από την πιθανότητα παρά από την αναγκαιότητα.

Άλλωστε, έχουμε και την επιβεβαίωση του δεύτερου θερμοδυναμικού νόμου με τα λόγια του Αριστοτέλη, «πιθανόν είναι ό,τι συνήθως συμβαίνει» ή με απλά λόγια, αυτό που συμβαίνει στη φύση είναι αυτό που έχει την μεγαλύτερη πιθανότητα. Η φύση λοιπόν ακολουθεί την πιθανότερη πορεία των γεγονότων και όχι την αναγκαία.
Βλέπουμε λοιπόν, πως ο Επίκουρος περιγράφει και με την ατομική του θεωρία και με το είδος του φιλοσοφικού στοχασμού του, τη μεθοδολογία της νεότερης Φυσικής.

Θα ήθελα να τελειώσω την παρουσίαση με μία φράση του Nietzsche από το έργο του «Τάδε έφη Ζαρατούστρας»: «Πάνω από κάθε τι απλώνεται το στερέωμα του Ενδεχόμενου, ο ουρανός της αθωότητας της τύχης, ο ουρανός του ιδιότροπου. Εκ τύχης είναι η παλαιότερη τάξις ευγένειας του κόσμου, την απέδωσα σε όλα τα πράγματα, τα απελευθέρωσα από τη δουλεία της σκοπιμότητας».

Βιβλιογραφία

-Marx K. Διαφορά της Δημοκρίτειας και Επικούρειας Φυσικής Φιλοσοφίας. (Μετάφραση Π. Κονδύλης). Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα, 1983.
-Koen Α. Άτομα, Ηδονή, Αρετή: Η Φιλοσοφία του Επίκουρου. (Μετάφραση Σ. Δημόπουλος). Εκδόσεις Θύραθεν, Θεσσαλονίκη, 2006.
-Gabaude J.-M. H Λογοκρατία του Επίκουρου. (Μετάφραση Β. Γρηγορόπουλος). Εκδόσεις Ακαδημίας Αθηνών, Αθήνα, 2009.
-Γιαπιτζάκης Χ. Επικουρείων Δόξαι: Η Τέχνη του Ευδαιμονείν. Β΄ Έκδοση. Εκδόσεις Μ. Βερέττα, Ρόδος, 2010.

www.epicuros.gr

Μάιος 2017

.........................