Κείμενα Επικούρειας Φιλοσοφίας
*Η παρακάτω δημοσίευση, έχει αναρτηθεί με την άδεια του συγγραφέα
23ο Παγκόσμιο Συνέδριο Φιλοσοφίας, Αθήνα 4-10 Αυγούστου 2013
Boris Inti Chamani Velasco (Βολιβία)
intichamani@gmail.com
Υποψήφιος Διδάκτωρ Φιλοσοφίας
Tubingen Universitat, Γερμανία
Μετάφραση: Miguel-Angel Bahon Borrega
Επιμέλεια: Τάκης Παναγιωτόπουλος – Χρήστος Γιαπιτζάκης
Σημείωση: Η παρούσα ομιλία στα ισπανικά παραχωρήθηκε από τον εισηγητή της κατά τις εργασίες του 23ου Παγκόσμιου Συνεδρίου Φιλοσοφίας στον Χρήστο Γιαπιτζάκη (που την θεώρησε ως μια από τις καλύτερες του Συνεδρίου) για να μεταφραστεί στα ελληνικά και να δημοσιευθεί από τους φίλους Επικούρειας Φιλοσοφίας “ΚΗΠΟΣ ΑΘΗΝΩΝ”.
Η μελέτη αυτή πραγματοποιεί μια σύντομη αναδρομή στις τέσσερις σημαντικότερες φιλοσοφικές προσλήψεις της θεολογίας του Επίκουρου, δείχνοντας πώς δημιουργείται σε αυτές μια ανάλογη αντίσταση στο να αποδεχτούν τελείως (in extremis) τις υλιστικές, ηδονιστικές και ευδαιμονιστικές αρχές της θεολογικής διδασκαλίας της Επικούρειας φιλοσοφίας. Οι αντιλήψεις, που η μελέτη αυτή αναλύει, αντιστοιχούν στις στωικές, χριστιανικές, μαρξιστικές και μεταμοντέρνες παραδόσεις και επιτρέπουν να κατανοήσουμε και να ανακατασκευάσουμε την ιστορία του Δυτικού πολιτισμού, από την αρχαιότητα έως σήμερα, σε αυτήν την δύσκολη αφομοίωση των αρχών της φιλοσοφίας και θεολογίας του Επίκουρου.
Λέξεις κλειδιά: Επικούρεια φιλοσοφία, υλισμός, φιλοσοφικό σκάνδαλο, Ελληνική θεολογία.
Εισαγωγή - Η θεολογία του Επίκουρου έγινε αντικείμενο καχυποψίας, κακόβουλων επιθέσεων και αντιπαλότητας. Αιτία ήταν η άρνηση της συμβολής της θεότητας στην δημιουργία του κόσμου και η διαβεβαίωση της αδιαφορίας της θεότητας για την ανθρώπινη ύπαρξη, δηλαδή η αποσύνδεση της θεότητας από το νόημα της ύπαρξης και του προορισμού του ανθρώπου. Επιπλέον, η μετωπική εναντίωση του Επίκουρου στον πλατωνικό δυϊσμό και στην αθανασία της ψυχής παρήγαγε την αντίδραση των Ελλήνων αντιπάλων του και αργότερα των Χριστιανών, καθιστώντας την Επικούρεια φιλοσοφία μια διδασκαλία που αμφισβητεί σε βάθος την επικρατούσα ηθική και την θρησκεία. Η αποκήρυξη του Επίκουρου αποκτά νόημα βασισμένη σε μια παλαιά φιλοσοφική, πολιτική και θρησκευτική διαμάχη που συνέβη στην Δύση και που μπορούμε να την συνοψίσουμε ως εξής: Οι Επικούρειοι πρεσβεύουν την υλική ύπαρξη μακάριου, αθάνατου και νοήμονος θείου όντος (των θεών), αλλά όχι δημιουργού ούτε προνοούντος, αδιάφορου και αποσυνδεδεμένου από την ανθρώπινη ζωή, μέσα σε έναν κόσμο από-θεοποιημένο, που στερείται τελεολογίας και θεοδικίας και στον οποίο ο άνθρωπος δεν είναι το κέντρο του (Mendez Lloret, M. 1997). Ιδού η προέλευση της εχθρότητας ως προς την επικούρεια θεολογία. Μια εχθρότητα εναντίον της υπερβολικά ανθρώπινης, γήινης και ελάχιστα ιδεαλιστικής λύσης του Επίκουρου για την ανθρώπινη κατάσταση, που έχει δώσει τις βάσεις για την «ιερή και ευσεβή αγανάκτηση εναντίον των Επικουρείων» (Garcia Gual, C. 1971) και έχει συμβάλει στην εξαφάνιση σχεδόν ολόκληρου του γραπτού του έργου. Ασχολούμαστε εδώ με τέσσερις γνωστές ερμηνείες της θεολογίας του Επίκουρου (σε χρονολογική σειρά) που επιτρέπουν να ανακατασκευάσουμε την ιστορία της πρόσληψής της: Στωικισμός, Χριστιανισμός, Μαρξισμός και Μεταμοντερνισμός.
Η στωική πρόσληψη - Η στωική πρόσληψη (πρώτα ελληνική, μετά ρωμαϊκή) μπορεί να συνοψιστεί με το σύνθημα: «Ο Επίκουρος προσβάλλει την θεία πρόνοια»! Η επικούρεια διαβεβαίωση περί της αδιαφορίας της θεότητας στην δημιουργία της φύσεως του κόσμου και του ανθρώπου, δηλαδή η απουσία ενός κατευθυντήριου σχεδίου συμφυούς με τον κόσμο και με τον προορισμό του ανθρωπίνου όντος, αντιπροσωπεύει μια αυτούσια θεωρητικο-πολιτική αντίφαση για τον Στωικισμό, μιας δυναμικής φιλοσοφίας καλούμενης να είναι ιδεολογία και παιδαγωγικό πρόγραμμα για Ρωμαίους αυτοκράτορες, όπως ο Μάρκος Αυρήλιος. Στον Πλούταρχο, για παράδειγμα, βλέπουμε πως το κριτήριο με το οποίο κρίνεται η φιλοσοφία του Επίκουρου (και κατά συνέπεια η θεολογία του) είναι η θρησκεία. Το κεντρικό θέμα λοιπόν της στωικής αντιπαράθεσης με την Επικούρεια φιλοσοφία, τεκμηριωμένο στις διαμάχες εναντίον του Επίκουρου εκ μέρους των Ποσειδώνιου, Διότιμου, Νικόλαου, Σωτίωνα, (ακόμα και του Διονυσίου του Αλικαρνασσέως), αλλά και του Κικέρωνα, περιστρέφεται γύρω από την πρακτική αξία της θεότητας στην σχέση της με τον κόσμο. Είναι το σκάνδαλο της άρνησης της θείας πρόνοιας!
Η χριστιανική πρόσληψη - Η δεύτερη
πρόσληψη της υλιστικής
θεολογίας του Επίκουρου είναι
ο Χριστιανισμός. Εκτός από τους
αναφερόμενους από τον
Στωικισμό λόγους, η
εκκολαπτόμενη Χριστιανική
αυτοκρατορία βρίσκεται σε
ασυμφωνία με την Επικούρεια
φιλοσοφία εξαιτίας του
φιλοσοφικού της «υλισμού». Μια
οντολογία «βασισμένη στην
ατομική φυσική», «πολυπαραγοντική»
και «μη-δημιουργική», ένας «ανθρωπόμορφος
πολυθεϊσμός», «μη-αποκαλυπτικός»,
«μη-μυστικιστικός», μια
θρησκευτικότητα και ευσέβεια «μη-θεσμική»
και «μη-μαρτυριολογική», μια
ανθρωπολογία «σαρκική» και «ηδονιστική»,
«μη-αθάνατη» και «μη-πνευματική»
(δηλαδή ένα είδος αρνητικής
θεολογίας), όλα αυτά
συγκεντρώνουν επαρκείς και
απαραίτητους λόγους για να
θεωρήσουν από τότε την
Επικούρεια φιλοσοφία, από την
απολογητική έως την πατερική
παράδοση (Κλημέντιος,
Λακτάντιος, Αμβρόσιος), σαν τον
μεγαλύτερο εχθρό από τους
εχθρούς του Χριστιανισμού. Από
εκείνη την εποχή η χριστιανική
στάση απέναντι σε αυτή την
φιλοσοφία θα είναι διωγμός και
απαγόρευση.
Η χριστιανική πρόσληψη της
θεολογίας του Επίκουρου
βρίσκεται ακριβώς στην βαθιά
διαμάχη με την Επικούρεια
φιλοσοφία: το υλιστικό
σκάνδαλο!
Η μαρξιστική πρόσληψη - Στην ολοκλήρωση της επανάστασης των Μπολσεβίκων από το καθεστώς του Σταλινισμού και στον δογματισμό του μαρξιστικού λόγου, τοποθετείται η τρίτη αφομοίωση της φιλοσοφίας του Επίκουρου: η μαρξιστική πρόσληψη. Η σκέψη του Επίκουρου προσεγγίζεται από έναν επιστημολογικό αναγωγισμό που παραποιεί την σκέψη του Μαρξ: «υλισμός εναντίον ιδεαλισμού» θα είναι το πλαίσιο της κατηγορίας της αντίληψης αυτής. Ο Επίκουρος εμφανίζεται αναχρονιστικά ως αντιπρόσωπος μιας υλιστικής φιλοσοφίας, κατήγορος της εκμετάλλευσης και της αδικίας της ελληνικής δουλοκτησίας (Επικουρισμός αριστεράς), ασυμβίβαστα αντίθετος (ταξική πάλη) με τον ιδεαλιστικό Πλατωνισμό, τον συντηρητικό υπερασπιστή της Ελληνικής δουλοκτητικής Πολιτείας (Πλατωνισμός δεξιάς). Σε αυτό προστίθεται άλλη μια αντίθεση χωρίς διέξοδο: «υλισμός εναντίον θεολογίας». Η θεολογική πλευρά του Επίκουρου θα λοιδορηθεί με τον νόμο της σιωπής ή με την διακριτική μείωση του θεωρητικού ρόλου της. Ο Επίκουρος εμφανίζεται μόνο ως υλιστής και όχι ως «θεόλογος». Αυτή η δογματική και σταλινική αντίληψη, μια εξιδανικευμένη ιδεολογική προβολή, επιθυμεί να δει τον Επίκουρο σαν τον μακρινό πρόγονο των δικών τους εκσυγχρονισμένων και αθεϊστικών πεποιθήσεων, συγχέοντας τον υλισμό του Επίκουρου με τον δικό τους υλισμό, προσαρμόζοντας την Επικούρεια φιλοσοφία στις δικές τους ιδεολογικές απαιτήσεις. Μπορούμε να συνοψίσουμε αυτή την ιδιαίτερη μαρξιστική πρόσληψη της επικούρειας θεολογίας με το «σύνθημα»: Επίκουρος ο πρωτο-μαρξιστής!
Η μεταμοντέρνα πρόσληψη -
Ο Μεταμοντερνισμός αποτελεί
άλλη μια σημαντική πρόσληψη
της επικούρειας σκέψης, μέσω
δύο ρευμάτων παρόντων σε
κάποιες εκφράσεις του
αισθητισμού: η προαγωγή ενός
ηδονισμού για αυτόν τον ίδιο (αυτόν
καθ' εαυτόν) και η υπεράσπιση
μιας ηδονοβλεπτικής
σωματικότητας σε συνδυασμό με
έναν μαχητικό μηδενιστικό
αθεϊσμό. Πρόκειται για μια πολύ
ασαφή αντίληψη, παρούσα σε
προσεγγίσεις και στάσεις ζωής,
που ιδεολογικοποιούν και
ιδιοποιούνται την Επικούρεια
φιλοσοφία για άλλους σκοπούς. Ο
Επίκουρος παρουσιάζεται σαν
πρόδρομος του μεταμοντέρνου
άθεου ηδονισμού.Εδώ αγνοείται
επίτηδες το αυθεντικό
περιεχόμενο της επικούρειας
ηθικής, δηλαδή η υπέρβαση, η
επανεπεξεργασία και ο
εξευγενισμός του Κυρηναϊκού
ηδονισμού, η θεωρία της
διαχείρισης (μέσω της φρόνησης)
και του συνετού υπολογισμού
των ηδονών/αναγκών του
ανθρώπινου ζώου (η επικούρεια
λιτότητα), η αντίληψη της
απόλαυσης, η άσκηση της
μετρημένης κοινωνικότητας, η
κοινωνική καλλιέργεια της
φιλίας, οι τεχνικές και οι
πνευματικές ασκήσεις. Σε αυτή
την εκδοχή της Επικούρειας
φιλοσοφίας, η υλιστική
θεολογία είναι η
εκσυγχρονιστική έκφραση ενός
Εγώ, που κατάφερε να θεοποιήσει
ένα αυτιστικά εγωιστικό άτομο
(ego solus ipse – μόνο εγώ ο ίδιος),
καταναλωτικό και
ναρκισσιστικό.
Το σύνθημα της μεταμοντέρνας
πρόσληψης της Επικούρειας
φιλοσοφίας είναι υποχρεωτικά η
διάδοση ενός ηδονισμού αυτού
καθ' εαυτόν!
Η απλοϊκή
εικόνα ενός άθεου Επίκουρου
και μιας καθαρά ηδονιστικής
Επικούρειας φιλοσοφίας έχει
καταφέρει μόνο να στιγματίσει
και να σβήσει από την δημόσια
συζήτηση το θεολογικό στοιχείο
(προτεινόμενο και κριτικό) της
επικούρειας σκέψης. Έχει
επίσης χρησιμοποιηθεί
ιδιοτελώς και από μια μοναδική,
απόλυτη και αποκλειστική
αντίληψη για να συγκαλύψει
κάθε λογής προηγούμενη
θεολογική σκέψη, που διαφέρει
από τον μεσαιωνικό
Χριστιανισμό.
Παρά την δύσκολη πρόσληψη της
Επικούρειας φιλοσοφίας και
παρά τα σκάνδαλα της
διαστρέβλωσής της, μπορούμε να
αντιληφθούμε την πιο
ενδιαφέρουσα και
επεξηγηματική όψη της δικής
της ευδαιμονικής υλικής
θεολογίας: την αναγνώριση της
άνευ εξωτερικού νοήματος
ύπαρξης και της αξίας της
σάρκας. Για αυτό ο Επίκουρος
αποτελεί πάντοτε μια θεωρητική
πρόκληση για την θρησκεία και
για την εξουσία.
Δημοσιεύθηκε στο www.epicuros.gr στις 17 Νοεμβρίου 2013.