«Περί Σημειώσεων», Φιλόδημος

Παναγιώτης Παπαβασιλείου

Εισαγωγή

Στα πλαίσια της προσπάθειας που γίνεται στον Κήπο Θεσσαλονίκης σχετικά με την θεωρητική μελέτη της Επικούρειας φιλοσοφίας και την πρακτική της εφαρμογή στην ζωή μας, αποφασίσαμε να ασχοληθούμε εκτενέστερα με τον Φιλόδημο τον Γαδαρηνό. Οι λόγοι ήταν κυρίως η άμεση πρόσβαση στα γραπτά του, μέσω των παπύρων του Ερκουλάνεουμ, η ιδιότητα που του αποδίδεται ότι ακολούθησε σε πολύ μεγάλο βαθμό την διδασκαλία του Επίκουρου και η περιέργειά μας να δούμε πώς τα λόγια του δασκάλου προσαρμόστηκαν δυόμιση αιώνες αργότερα, στις ανάγκες των ανθρώπων υπό τον ζυγό της Ρωμαϊκής κυριαρχίας.
Το «Περί Σημειώσεων» του Φιλόδημου, έργο που γράφτηκε 2 αιώνες περίπου μετά τον Επίκουρο, αναφέρεται σε θέματα Λογικής, δηλαδή θέματα που εμπίπτουν στον επικούρειο Κανόνα, με τον Φιλόδημο να πραγματεύεται τις μεθόδους εξαγωγής συμπερασμάτων. Η μελέτη και κυρίως η εφαρμογή του Κανόνα είναι ζωτικής σημασίας, όχι μόνο για εμάς τους Επικούρειους, αλλά τολμώ να πω για κάθε άνθρωπο που ενεργεί λογικά, στον βαθμό που θέλει να πατάει γερά στα πόδια του, αφού αποτελεί το απλούστερο, γενικότερο και ασφαλέστερο μέσο κατανόησης της φύσης.

Μια σύντομη περίληψη του Περί Σημειώσεων

Το «Περί Σημειώσεων», ή αλλιώς γνωστό ως «Περί Σημείων», του Φιλόδημου είναι ένα μέρος του συνολικότερου έργου «Περί Φαινομένων και Σημειώσεων», που δεν σώζεται σήμερα ολόκληρο και που γράφτηκε πιθανότατα το 54 π.κ.χ. Περιείχε μάλλον μια γενική συζήτηση του επικούρειου Κανόνα, με αναφορές στην επικούρεια γνωσιοθεωρία, την θεωρία της αισθητηριακής και συναισθηματικής αντίληψης και τις μεθόδους επαλήθευσης των προτάσεων για τα άδηλα αντικείμενα.
Η λέξη σημάδι (σημείον) προέρχεται από την λέξη σήμα και αναφέρεται στο χαρακτηριστικό από το οποίο μπορεί κάποιος να γνωρίσει κάτι, το σύμβολο, την σημαία, την ένδειξη. Ο καπνός είναι σημάδι της φωτιάς, τα μαύρα σύννεφα της βροχής, η θνητότητα σημάδι του ανθρώπου και των υπόλοιπων έμβιων, η κίνηση σημάδι του κενού.
Το περιεχόμενο του συντηρημένου κειμένου, που τιτλοφορείται σήμερα «Περί Σημειώσεων», εξετάζει την διαμάχη μεταξύ Επικούρειων και Στωικών σχετικά με τις μεθόδους «σημειώσεων», δηλαδή τις μεθόδους για την εξαγωγή συμπερασμάτων μέσω λογικής ανάλυσης, των συλλογισμών, από τα σημάδια των φαινόμενων της εμπειρίας μας για τα αντικείμενα εκτός της εμπειρίας μας, τα άδηλα.
Το κείμενο χωρίζεται σε τέσσερα μέρη. Στα δύο πρώτα ο Φιλόδημος παραθέτει τις απόψεις επικούρειων δασκάλων για την εξαγωγή συμπερασμάτων από τα σημάδια μέσω της μεθόδου της ομοιότητας και της αναλογίας ενάντια στις στωικές κυρίως θέσεις της μεθόδου της ανασκευής, που στηρίζεται στην λογική αναγκαιότητα, τις οποίες ο κάθε δάσκαλος αρχικά παρουσιάζει και στην συνέχεια αναιρεί.
Πιο συγκεκριμένα, στο πρώτο μέρος (i-xviii) έχουμε τον Ζήνωνα τον Σιδώνιο, δάσκαλο του Φιλόδημου, ο οποίος απαντά στα επιχειρήματα του στωικού μαθηματικού Διονύσιου, στο δεύτερο (xix-xxviii) τον Βρόμιο, σύγχρονο και πιθανό συνεργάτη του Φιλόδημου, που χρησιμοποιεί παρόμοια επιχειρήματα με αυτά του Ζήνωνα, μάλλον δανεισμένα από τον τελευταίο. Στο τρίτο (xxviii-xxix) και ενδεχομένως στο τέταρτο (xxix-xxxviii) μέρος έχουμε τον Δημήτριο τον Λάκωνα, επικούρειο δάσκαλο σύγχρονο του Ζήνωνα και, σύμφωνα με τον Σέξτο Εμπειρικό, λάτρη των αποδείξεων, που μας δίνει δύο λίστες των σχετικών στωικών λαθών, μια περιληπτική και μια πιο λεπτομερή. Μετά το τέλος του κειμένου υπάρχουν και οκτώ μικρά, αλλά εξαιρετικά ενδιαφέροντα αποσπάσματα που δεν έχει καθοριστεί ακόμη η θέση τους στο συνολικό έργο, αλλά παραπέμπουν σε αυτό.

Η λογική ανασκευή των Στωικών και η εμπειρική αναλογία των Επικουρείων

Από τα πιο αξιοσημείωτα επιχειρήματα που αναφέρει ο Φιλόδημος είναι ότι η μέθοδος της ανασκευής όχι μόνο δεν είναι η μοναδική μέθοδος, αλλά ουσιαστικά μπορεί να στηριχθεί μόνο σε αυτήν της ομοιότητας, δηλαδή τα επιχειρήματα των Στωικών είναι τα ίδια αναλογικά και ότι η ανασκευή μπορεί να αναχθεί στην αναλογία, αλλά όχι το αντίστροφο. Επίσης τονίζει ότι οι συλλογισμοί που στηρίζονται στην εμπειρία δεν προϋποθέτουν (περιλαβείν) τα συμπεράσματά τους.
Οι Στωικοί κατηγορούν τους Επικούρειους ότι είναι αδύνατο να εξεταστούν εμπειρικά όλα τα φαινόμενα και ανεπαρκές να εξεταστούν μόνο μερικά. Οι Επικούρειοι απαντούν ότι αρκεί να εξεταστούν πολλά ομοιογενή και ποικίλα φαινόμενα για την ομοιότητα και την αναλογία, οπότε αυτές ελέγχεται επαρκώς εάν βρίσκονται έγκυρες σε έναν μεγάλο αριθμό περιπτώσεων. Στο επιχείρημα ότι είναι αδύνατο να είμαστε σίγουροι ότι δεν υπάρχει καμία απόδειξη για το αντίθετο, ο Φιλόδημος απαντά: «Δεν είναι επαρκές να αναγνωριστούν οι ίδιες οι κατ’ ελάχιστο παρεκκλίσεις των ατόμων λόγω της πιθανότητας [το τυχηρόν] και της ελεύθερης βούλησης [το παρ’ ημάς]· αλλά πρέπει επίσης να αποδείξουμε ότι αυτή η πολύ μικρή παρέκκλιση των ατόμων δεν συγκρούεται με κανέναν τρόπο με οποιαδήποτε άλλα εναργή» (xxxvi11-19).
Ο συλλογισμός μπορεί να διεξαχθεί μόνο μεταξύ των αντικειμένων που είναι στενά σχετιζόμενα και όσο το δυνατόν πιο όμοια και ότι οι διαφορές, εφόσον είναι ομοιόμορφες, είναι τόσο σημαντικές όσο και οι ομοιότητες. Ειδικά σε αυτό το επιχείρημα των μοναδικών περιπτώσεων, των σπάνιων, των εξαιρέσεων, οι Επικούρειοι απαντούν ότι όχι μόνο δεν καταστρέφουν την ομοιότητα, όπως ισχυρίζονται οι Στωικοί, αλλά μάλιστα την ενισχύουν, αφού οι διαφορές μεταξύ αντικειμένων εκτός της εμπειρίας μας πρέπει να είναι αναλογικές με τις διαφορές που βρίσκονται εντός της εμπειρίας μας. Για τις ιδιαίτερες περιπτώσεις απαντούν ότι είναι πιθανό να βρεθούν κοινές ποιότητες υποκείμενες σε μεμονωμένες διαφορές και αυτές οι βασικές ομοιότητες να παρέχουν μια βάση για συλλογισμό, ενώ για τις παραλλαγές των φαινομένων ότι υπάρχει όριο και σε αυτές. Μάλιστα, ο βαθμός βεβαιότητας ενός συμπεράσματος είναι σχετικός με το πλήθος των παραλλαγών που παρατηρούνται.
Στις λίστες του Δημητρίου αναφέρεται ότι οι Στωικοί αποτυγχάνουν να διακρίνουν τα προηγούμενα από τα ειδικά και τα γενικά σημάδια, ότι δεν αναγνωρίζουν τους εμπειρικούς ελέγχους, ότι αγνοούν την κοινωνική βάση του αναλογικού συλλογισμού και ότι δεν λαμβάνουν υπόψη το κριτήριο της αδιανοησίας, το οποίο είναι πιο βασικό από την ανασκευή. Με τα δυο τελευταία θα ασχοληθούμε παρακάτω εκτενέστερα.
Οι απαντήσεις των επικούρειων δασκάλων δεν είναι πάντα εντελώς συνεπείς μεταξύ τους. Ο Φιλόδημος όμως δεν αντικρούει κάποια από αυτές και τις δέχεται όλες. Δεν παίρνει θέση και δεν ξεκαθαρίζει τα πράγματα, γράφουν οι ξένοι μελετητές.
Αναλαμβάνοντας να υπερασπιστώ τον Φιλόδημο, θεωρώ ότι η στάση του ακολουθεί την εφαρμογή της πλειότιμης λογικής ή μέθοδο των πολλαπλών αιτιών (πλεοναχόν τρόπο). Θεωρώ ότι όλες οι επικούρειες απαντήσεις εξηγούν τα φαινόμενα ομοίως ικανοποιητικά, εφόσον δεν έρχονται σε σύγκρουση με αυτά (δηλαδή δεν αμφισβητούνται από την παρατήρηση), αφού είναι συμβατές μεταξύ τους και επιβεβαιώνονται μέσω του κριτηρίου της αδιανοησίας.

Η φυσικότητα της επικούρειας μεθόδου συλλογισμού

Στην καθημερινή μας ζωή βρισκόμαστε συνεχώς σε μια διαδικασία κρίσης δεδομένων και λήψης αποφάσεων, ανάμεσα σε εναλλακτικές επιλογές που μας προσφέρονται, σύμφωνα με την ελεύθερή μας βούληση. Αυτή την διαδικασία μπορούμε να την ονομάσουμε λογική σκέψη.
Τα δεδομένα που διαθέτουμε προς επεξεργασία στον εξωτερικό φλοιό του εγκεφάλου προέρχονται από τα αισθητήριά μας: τις αισθήσεις για τον εξωτερικό κόσμο και τα συναισθήματα για τον εσωτερικό, τα δύο από τα κριτήρια του επικούρειου Κανόνα και τα πιο σημαντικά. Μια γνώμη είναι αληθής εάν επιβεβαιώνεται (επιμαρτύρησις) και δεν αμφισβητείται (ουκ αντιμαρτύρησις) από το ολοφάνερο (εναργές) των αισθήσεών μας. Και αν τα πράγματα είναι σχετικά εύκολα όταν καλούμαστε να συμπεράνουμε για τα φανερά, στην περίπτωση που θέλουμε να εξετάσουμε κάτι που δεν είναι φανερό, είτε προσωρινά, είτε από την φύση του, οπότε δεν μπορεί να διαπιστωθεί αν είναι εναργές μέσω των αισθήσεων ή όχι, τα πράγματα δυσκολεύουν.
Στην Επικούρεια φιλοσοφία, για να εξάγουμε συμπεράσματα για τα πράγματα εκτός της εμπειρίας μας, χρησιμοποιούμε την επαγωγική μέθοδο της ομοιότητας και της αναλογίας με τα φαινόμενα. Πιο συγκεκριμένα, για τα προσμένοντα, δηλαδή τα προσωρινά βάσει χώρου και χρόνου άδηλα (αφανή) αντικείμενα, εργαλείο μας είναι η μέθοδος της ομοιότητας. Έτσι από την θνητότητα των ανθρώπων της εμπειρίας μας συμπεραίνουμε μέσω της ομοιότητας ότι οι άνθρωποι παντού και πάντα είναι και θα είναι θνητοί.
Όταν εξάγουμε συμπεράσματα για τα φύσει άδηλα, δηλαδή αυτά που από την φύση μας δεν έχουμε την ικανότητα να αντιληφθούμε με τις αισθήσεις μας παρά μόνο με την λογική σκέψη, τα λόγω θεωρητά, χρησιμοποιούμε την αναλογία των φανερών με τα αφανή. Για παράδειγμα, από την ομοιότητα της κίνησης των σωμάτων της εμπειρίας μας συμπεραίνουμε κατά αναλογία ότι και στο ατομικό επίπεδο η κίνηση των ατόμων επιβεβαιώνει την ύπαρξη του κενού.
Ας μας το περιγράψει καλύτερα ο ίδιος ο Φιλόδημος: «Αποδεικνύοντας μέσω του επιλογισμού όλους τους σταθερούς όρους για τα πράγματα που κινούνται μέσα στην εμπειρία μας, πέρα από την οποία δεν βλέπουμε τίποτα να κινείται, κρίνουμε μέσω της ομοιότητας ότι όλα τα αντικείμενα που κινούνται, κινούνται σε κάθε περίπτωση υπό αυτούς τους όρους· και μ' αυτή την μέθοδο σημειώνουμε [συμπεραίνουμε] ότι δεν είναι δυνατό η κίνηση να υπάρξει χωρίς το κενό» (viii32-ix3).
Με λίγα λόγια, για την σύνθεση των μεταβάσεων από τα φαινόμενα στα άδηλα, θα λειτουργήσουμε στην αρχή αφαιρετικά, διαχωρίζοντας από τα φαινόμενα το κάθε ιδιαίτερο χαρακτηριστικό (ίδιον σημείον) των ιδιοτήτων των πραγμάτων από τα υπόλοιπα που συμπτωματικά μπορεί να παρουσιάζονται. Στην συνέχεια γενικεύουμε αυτή την ιδιότητα των φανερών κατά αναλογία για τα αφανή.
Ο παραπάνω τρόπος επαγωγικού συλλογισμού με την αφαίρεση και την γενίκευση ταυτίζεται με την διαδικασία δημιουργίας των προλήψεων, του τρίτου κριτηρίου του Κανόνα. Από την φύση του ο κάθε άνθρωπος σχηματοποιεί και αποθηκεύει στην μνήμη του τις έννοιες από τις επαναλαμβανόμενες παραστάσεις που αποτυπώνονται στο μυαλό του, από τις οποίες αφαιρετικά προκύπτουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, τα οποία και γενικεύει στα υπόλοιπα. Αυτή η διαδικασία ξεκινάει από την στιγμή που αρχίζουμε να δεχόμαστε ερεθίσματα, πολύ πριν την ολοκλήρωση της δημιουργίας των συνάψεων του εγκεφάλου, που σε γενικές γραμμές ολοκληρώνεται περίπου στο έκτο έτος της ζωής μας, οπότε και είμαστε θεωρητικά ώριμοι για λογική σκέψη.
Έχω την εντύπωση πως οι Επικούρειοι, οι οποίοι βλέπουν τον άνθρωπο ως μέρος της φύσης, προικισμένο από αυτή με εργαλεία όπως τα αισθητήρια όργανα, ο εγκέφαλος και η λογική σκέψη, προσπαθούν να προσαρμόσουν αυτή την υποσυνείδητη φυσική διεργασία της δημιουργίας προλήψεων σε ενσυνείδητη μεθοδολογία συλλογισμού. Δικαιούμαστε λοιπόν να ισχυριζόμαστε ότι ο τρόπος σκέψης που χρησιμοποιούμε είναι συμβατός με την φύση μας.

Ο έλεγχος του συμπεράσματος – Το κριτήριο της αδιανοησίας

Για τον έλεγχο της παραπάνω διαδικασίας επαγωγικού συλλογισμού χρησιμοποιούμε το κριτήριο της αδιανοησίας. Σύμφωνα πάλι με τον Φιλόδημο: «Είναι αδιανόητο για εκείνα στην εμπειρία μας να είναι αυτής της φύσης και για εκείνα οπουδήποτε αλλού όχι αυτής της φύσης» (xv37-39). Στην συνέχεια γίνεται πιο συγκεκριμένος: «Κάτι που στερείται κάθε ομοιότητας με το φαινόμενο είναι αδιανόητο» (xxi27-29). Ένα συμπέρασμα δηλαδή για να είναι αληθές, θα πρέπει και αυτό αλλά και οι προκείμενοι όροι του, τα σημάδια, να μην είναι αδιανόητα, δηλαδή να μην στερούνται ομοιότητας με τα φαινόμενα και να μην συγκρούονται με αυτά. Μας θέτει τα ασφαλή όρια που μπορεί να κινηθεί η διάνοια: είναι αδιανόητο το ανθρώπινο σώμα να είναι τόσο σκληρό που να περνάει μέσα από τοίχους, τα δέντρα να διαθέτουν πνεύμονες, οι θεοί να τιμωρούν τους ανθρώπους και ο πλανήτης γη να έχει ανεξάντλητους πόρους. Η αδιανοησία θα κριθεί τελικά μέσω του επικούρειου Κανόνα.
Ας πάρουμε μια ακόμη λογική πρόταση, δανεισμένη από τον Hiram Crespo, Επικούρειο του Σικάγο: «Ο θεός είναι παντοδύναμος, οι άγγελοι είναι βοηθοί του θεού, άρα οι άγγελοι δεν είναι οι δυνατότεροι στο σύμπαν». Αυτή είναι μια τυπικά έγκυρη λογική πρόταση και αληθής, τουλάχιστον για τους θεολόγους και τους πιστούς που την χρησιμοποιούν. Σύμφωνα όμως με το κριτήριο της αδιανοησίας, ούτε οι υποθέσεις, αλλά ούτε και το συμπέρασμα ομοιάζουν με τα φαινόμενα, άρα όλος ο συλλογισμός θα απορριφθεί.
Στην ουσία, ο επικούρειος Κανόνας μέσω του εμπειρικού κριτηρίου της αδιανοησίας προσπαθεί να ξεκαθαρίσει από την λογική διαδικασία κάθε τι που είναι άχρηστο, ως κάτι που δεν έχει ομοιότητα με την φύση των πραγμάτων, όπως αυτή μας παρουσιάζεται μέσω των φαινομένων. Δηλαδή, στην σκέψη μας δεν χρειάζεται να χρησιμοποιούμε a priori ορισμούς και λογικές αναγκαιότητες που προκύπτουν από αυτούς και που δεν στηρίζονται πουθενά παρά μόνο στο μυαλό κάποιου. Ή αντίθετα, μπορούμε να πούμε πως κάθε συλλογισμός μπορεί να είναι αληθής όταν οι προκείμενοι όροι και το συμπέρασμα που προκύπτει από αυτούς επιβεβαιώνεται από τις αισθήσεις μέσω του Κανόνα, και είναι σίγουρα ψευδής όταν αμφισβητείται από αυτές. Συνοψίζοντας, οι γνώμες ή υποθέσεις για τα άδηλα εκ φύσεως είναι αληθινές στον βαθμό που δεν συγκρούονται με τα γνωστά φαινόμενα ή τις παρούσες γνώμες που προκύπτουν από αυτά. Kάθε θεωρία και κοσμοαντίληψη εξάγει ασφαλή συμπεράσματα για τον άνθρωπο μόνο στον βαθμό που χρησιμοποιεί τον επικούρειο Κανόνα.
Κάμποσους αιώνες αργότερα, ο Isaac Newton αναφέρει περίπου το ίδιο στον Κανόνα IV του περίφημου έργου του Μαθηματικές Αρχές της Φυσικής Φιλοσοφίας (Philosophiae Naturalis Principia Mathematica, 1687) ως την μέθοδο που οφείλει να ακολουθεί η επιστήμη. Η δε μέθοδος της Ομοιότητας εξελίσσεται σε μέθοδο της Συμφωνίας, την κυριότερη από τις πέντε επαγωγικές μεθόδους του John Stuart Mill (A System of Logic, Ratiocinative and Inductive, 1843), με τις οποίες προσπαθεί επαγωγικά να εξάγει τις αιτίες των φαινομένων. Αλλά και στις μέρες μας, ο Ray Solomonoff συνδυάζοντας την μέθοδο των Πολλαπλών Αιτιών του Επίκουρου με το Ξυράφι του Όκκαμ και το θεώρημα του Bayes (A Preliminary Report on a General Theory of Inductive Inference, 1960) εισήγαγε την Αλγοριθμική Πιθανότητα (Algorithmic Probability) ή Επαγωγή του Solomonoff, που προσέφερε νέα δυναμική στην εξέλιξη κυρίως της Τεχνητής Νοημοσύνης.

Η κοινωνική βάση της επικούρειας μεθόδου συλλογισμού

Οι αισθήσεις μας, όπως είπαμε, αποτελούν την πηγή των δεδομένων για την εξαγωγή συμπεράσματος και το κριτήριο ελέγχου του. Επειδή όμως η αντίληψη του καθενός μας είναι από την φύση μας περιορισμένη και προκειμένου να εξάγουμε ασφαλέστερα συμπεράσματα και για να αποφύγουμε τον σολιψισμό, χρησιμοποιούμε την αντίληψη και την εμπειρία και των υπόλοιπων ανθρώπων που μας είναι διαθέσιμη.
Ο Φιλόδημος αναφέρει σχετικά: «Επιπλέον, αγνοούν το γεγονός ότι συλλέγουμε όχι μόνο τα σημάδια που εμφανίζονται σε μας ή που ελέγχονται από την εμπειρία μας, αλλά επίσης και τα φανερά που λαμβάνονται από την παρατήρηση των άλλων. Εκείνοι που ποτέ δεν πήγαν εκεί έχουν αμφιβολία ότι η Κρήτη και η Σικελία είναι νησιά; Και επομένως λέμε ότι η μέθοδος της ομοιότητας είναι μια ασφαλής μέθοδος σημείωσης [συλλογισμού], με αυτήν την προϋπόθεση, ότι κανένα άλλο φαινόμενο ή προηγουμένως αποδεδειγμένο γεγονός δεν συγκρούεται με την σημείωση [το συμπέρασμα]» (xxxii14-27). Η παρατήρηση των άλλων αφορά το παρόν, αλλά και το παρελθόν, την «ιστορίαν» όπως αναφέρει ο Φιλόδημος και που στον υλισμό των Eπικούρειων κατέχει σημαντική θέση. Καταλαβαίνουμε πόσο χρήσιμο είναι για την λήψη αποφάσεων να διαθέτουμε ένα αυξημένο πλήθος διαφορετικών θεάσεων για κάποιο φαινόμενο. Η ποιότητα των παρατηρήσεων εξαρτάται βέβαια από τον τρόπο κτήσης, επεξεργασίας και ελέγχου τους, οπότε οφείλουμε πάντα να κρίνουμε, αν είναι δυνατόν σε κατάσταση ηρεμίας (νήφων λογισμός). Άλλος ζωτικής σημασίας παράγοντας είναι ο σκοπός μετάδοσης της γνώσης, που αν προκύπτει από την φιλία και την κοινή ωφέλεια καθίσταται καλόβουλος, ενώ οι διαθέσιμες πληροφορίες είναι πιο εύκολα προσβάσιμες.
Τα παραπάνω στοιχεία όμως αποτελούν τα βασικά συστατικά του δημοκρατικού πολιτεύματος, της άμεσης δημοκρατίας όπως λέμε σήμερα. Αλλά περιγράφουν παράλληλα και την ίδια την μετα-στρατηγική που προωθούμε στους Κήπους μας. Το μεγάλο πλήθος θεάσεων και η διαφορετικότητα, η κοινή ωφέλεια, η ισηγορία, η παρρησία και η δημοσιότητα, δεν σας θυμίζουν έναν Κήπο με γυναίκες και άνδρες, μικρούς και μεγάλους, φτωχούς και πλούσιους; Όλοι είμαστε ικανοί να παρατηρήσουμε, να συλλογιστούμε, να λάβουμε αποφάσεις και να αναλάβουμε ευθύνες. Έτσι, με την συνεργασία και την αλληλεγγύη, με την φιλία, όχι μόνο ο πλούτος καθίσταται κοινός, αλλά και η γνώση, που είναι και αυτή πλούτος.

Επίλογος και μια Σημείωση

Όταν απαιτούμε από τον εαυτό μας και από τους άλλους κάθε άποψη να συνοδεύεται από την απόδειξή της, δηλαδή να τηρεί το κριτήριο της αδιανοησίας που δεν θα την στερεί από την ομοιότητα με τα φαινόμενα, και να μη συγκρούεται με αυτά, τότε βαδίζουμε στον απλούστερο και ασφαλέστερο δρόμο προς την ευδαιμονία.
Και κλείνω με μια δική μου σημείωση:
Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Φύσης είναι η ύλη, η κίνηση και η εξέλιξη.
Ο επικούρειος Κανόνας ταυτίζεται με τον τρόπο λειτουργίας της Φύσης.
Άρα, ο επικούρειος Κανόνας ταυτίζεται με την ύλη, την κίνηση και την εξέλιξη.

Βιβλιογραφία – Πηγές

1. P. H. De Lacy & E. A. De Lacy, «Philodemus: On Methods of Inference, a Study in Ancient Empiricism», American Philological Association Monographs, 1941.
2. Χ. Θεοδωρίδης, «Επίκουρος: Η Αληθινή Όψη του Αρχαίου Κόσμου», Εκδόσεις Βιβλιοπωλείου Εστίας, 2009 (α’ έκδοση 1954).
3. Ε. Ξενόπουλος, «Επιστημολογία της Λογικής: Λογική - Διαλεκτική ή Θεωρία της Γνώσης», Εκδόσεις Αριστοτέλης, 1998.
4. Χ. Γιαπιτζάκης, «Επικουρείων Δόξαι», Εκδόσεις Παπασωτηρίου, γ’ έκδοση 2014 (α’ έκδοση 2008).
5. J. Allen, «Inference from Signs: Ancient Debates about the Nature of Evidence», Oxford University Press, 2001.
6. Γ. Αβραμίδης (επιμέλεια), «Επίκουρος: Κείμενα - Πηγές της Επικούρειας Φιλοσοφίας και Τέχνης του Ζην», Εκδόσεις Θύραθεν, ια’ έκδοση 2011.
7. Χ. Γιαπιτζάκης, «Κανών: Η Βάση της Επιστημονικής Μεθόδου», 2ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Επικούρειας Φιλοσοφίας (Πρακτικά), Εκδόσεις Φίλων της Επικούρειας Φιλοσοφίας «Κήπος», 2012.
8. Δ. Άλτας, «Επικούρεια Γνωσιοθεωρία - Τα Κριτήρια της Αλήθειας», http://www.epicuros.net/ArticlesALL/2012/09.Sept/DimitrisAltas-2012-1Sept.html, 2012.
9. Γ. Καπλάνης, «Φιλία και Κήπος», 3ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Επικούρειας Φιλοσοφίας (Πρακτικά), Εκδόσεις Φίλων της Επικούρειας Φιλοσοφίας «Κήπος», 2013.
10. Γ. Μπακογιάννης, «Κανονικόν-Φυσικόν-Ηθικόν: Η Επικούρεια Φιλοσοφία», 3ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Επικούρειας Φιλοσοφίας (Πρακτικά), Εκδόσεις Φίλων της Επικούρειας Φιλοσοφίας «Κήπος», 2013.
11. Hiram Crespo, «Reasonings About Philodemus’ Treatise On Methods of Inference», http://societyofepicurus.com/reasonings-about-philodemus-treatise-on-methods-of-inference, 2014.
12. Κ. Καλεύρας, «Ο Επικούρειος Κανών», 4ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Επικούρειας Φιλοσοφίας (Πρακτικά), Εκδόσεις Φίλων της Επικούρειας Φιλοσοφίας «Κήπος», 2014.
13. Μ. Σταματιάδου, «Η Λογική στην Επικούρεια Μέθοδο Διδασκαλίας», 4ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Επικούρειας Φιλοσοφίας (Πρακτικά), έκδ. Φίλων της Επικούρειας Φιλοσοφίας «Κήπος», 2014.
14. http://plato.stanford.edu/entries/philodemus

www.epicuros.gr
Απρίλιος 2017

.........................