Μητρόδωρος ο Λαμψακηνός, ο επικούρειος φιλόσοφος

του Μπάμπη Πατζόγλου

Ένας ακόμα ξεχωριστός φίλος, από τους πολλούς που έχουμε εμείς οι φίλοι της Επικούρειας φιλοσοφίας σε κάθε εποχή και σε κάθε χώρα του πλανήτη, είναι και ο Μητρόδωρος ο Λαμψακηνός. Τον θεωρούμε καλό φίλο, διότι ήταν ο καλύτερος φίλος και μαθητής του μεγάλου μας φίλου του Επίκουρου. Από τα ελάχιστα που σώζονται γι’ αυτόν, φαίνεται πως υπήρξε μία μεγάλη προσωπικότητα της εποχής του. Γι’ αυτό, με το παρόν άρθρο, τον τιμούμε εμείς οι προσκείμενοι στην Επικούρεια φιλοσοφία, όπως τιμούμε όλους αυτούς που συνέβαλαν και συμβάλουν στην ελευθερία του Ανθρώπου.

Ο βίος του Μητρόδωρου

Ο Μητρόδωρος γεννήθηκε το 330[1] πριν από την χρονολόγηση μας στην Λάμψακο του Ελλησπόντου. Ως βασική ιστορική πηγή για τον Μητρόδωρο έχουμε τον Διογένη τον Λαέρτιο[2], που αναφέρει ότι ο Επίκουρος «είχε πολλούς και διακεκριμένους μαθητές. Ένας απ’ αυτούς ήταν ο Μητρόδωρος ο Λαμψακηνός, γιος του Αθηναίου ή του Τιμοκράτη και της Σάνδης, ο οποίος, αφού γνώρισε τον Επίκουρο στη Λάμψακο, τον ακολούθησε στην Αθήνα. Και δεν ξανάφυγε μακριά του, εκτός από μία φορά, που επισκέφτηκε για έξη μήνες την ιδιαίτερη πατρίδα του».
O Κικέρων, επισφραγίζοντας τα παραπάνω, τον αποκαλούσε «Δεύτερο Επίκουρο» και υποστήριζε ότι υπήρξε από τους προσφιλέστερους μαθητές του. Αλλά ήταν άραγε μόνο μαθητής του Επίκουρου ή φίλος και συμφιλοσοφών μαζί του;
Το ότι συμφιλοσοφούσαν μαζί, αυτό μας το διασώζει ο ίδιος ο Επίκουρος στο βιβλίο του «Περί Φύσεως», σπαράγματα του οποίου διασώθηκαν στην Βίλα των Παπύρων. Φαίνεται ότι τον εμπιστευόταν πολύ ο Επίκουρος και όχι μόνο συμφιλοσοφούσαν, αλλά διόρθωνε ο ένας τον άλλον προς εξαγωγή πληρέστερων και σωστότερων συμπερασμάτων.[3] Απ’ όσο γνωρίζουμε, ο Μητρόδωρος είχε δύο αδέλφια, την Βατίδα και τον Τιμοκράτη, που εντάχθηκαν στη σχολή που είχε δημιουργήσει στην Λάμψακο ο Επίκουρος. Η Βατίδα παντρεύτηκε τον Λαμψακηνό μαθητή του Επίκουρου Ιδομενέα.
Όταν ο Μητρόδωρος ακολούθησε τον Επίκουρο στην Αθήνα, γνωρίστηκε με την εταίρα Λεόντιον και έκτοτε την είχε ως ερωμένη. Ίσως με την Λεόντιον ή με κάποια άλλη γυναίκα απέκτησε δύο παιδιά. Μία κόρη την οποία δεν κατονομάζει ο Διογένης ο Λαέρτιος και έναν γιο, τον οποίο ονόμασε Επίκουρο δίνοντας το όνομα του φίλου του. Ο γιος του Μητρόδωρου Επίκουρος, απ’ ότι φαίνεται ήταν το χαϊδεμένο παιδί και του Δασκάλου μας.
Ο Μητρόδωρος είχε πράο χαρακτήρα και η καλοσύνη του φαινόταν παντού, σύμφωνα με όσα αναφέρει ο Επίκουρος σε κάποιους προλόγους του, καθώς και στο τρίτο του βιβλίο, τον «Τιμοκράτη».[4] Υπερασπίστηκε με θέρμη τον Επίκουρο, όταν ο αδελφός του Τιμοκράτης αποσκίρτησε από τον Κήπο και προέβη σε μία άνευ προηγουμένου συκοφαντική δυσφήμηση, τόσο για τον Επίκουρο, όσο και για την Σχολή. Ο Μητρόδωρος λοιπόν αφιέρωσε μεγάλο μέρος της ζωής του για να αντικρούει τις κατηγορίες του αδελφού του[5].
Ο Διογένης Λαέρτιος αναφέρει τις συκοφαντίες και τα υβριστικά σχόλια εναντίον του Επίκουρου και του Κήπου που έγραφε ο αδελφός του Τιμοκράτης στο βιβλίο του «Ευφραντοί». Εκεί έγραφε ότι στον Κήπο έκαναν συμπόσια και νυκτερινές φιλοσοφικές συζητήσεις. Επιπλέον, ότι εκτός από τους άλλους μαθητές συμβίωναν μαζί με τον Επίκουρο και μαζί με τον αδελφό του τον Μητρόδωρο και εταίρες όπως η Λεόντιον, η Μαμμάριον, η Ηδεία, η Ερώτιον και η Νικίδιον. Αυτό το ανέφερε και ένας άλλος από τους σεμνότυφους επικριτές του Επίκουρου. Κάποιος Θεόδωρος, στο τέταρτο βιβλίο του «Εναντίον του Επίκουρου», έγραψε ότι αλληλογραφούσε και με πολλές άλλες εταίρες και κυρίως με την Λεόντιον, με την οποία ήταν ερωτευμένος ο Μητρόδωρος. Με όλα αυτά, διαπιστώνουμε την συντηρητικότητα του Τιμοκράτη και της τότε υποκριτικής και σεμνότυφης ολιγαρχικής κοινωνίας.
Ο Μητρόδωρος έμεινε κοντά στον Επίκουρου περίπου τρεις δεκαετίες έως τον θάνατό του το 277 σε ηλικία 53 ετών, δηλαδή επτά έτη πριν πεθάνει ο Δάσκαλός του. Λέγεται ότι ο Επίκουρος θρήνησε πολύ τον θάνατό του, διότι ήταν από τους καλύτερους φίλους του και διότι ήταν πρότυπο αταραξίας στις δυσκολίες της ζωής και στον θάνατο. Όπως έλεγε ο ίδιος ο Επίκουρος στο βιβλίο. που έγραψε για τον Μητρόδωρο «αν δεν είχε πεθάνει πριν από αυτόν, θα του ανέθετε την διαδοχή του Κήπου».[6]

Η μέριμνα για τα παιδιά του Μητρόδωρου

Η φιλία του μεγάλου Δασκάλου για τον φίλο του φαίνεται και στην διαθήκη του, όπου μεριμνά για τα παιδιά του Μητρόδωρου. Ο Επίκουρος έβαλε ως εκτελεστές της διαθήκης του δύο Αθηναίους πολίτες, τον Αμυνόμαχο και τον Τιμοκράτη, συνονόματο του αδελφού του Μητρόδωρου, επειδή με βάση την νομοθεσία απαγορευόταν να μεταβιβάσει τα υπάρχοντά του σε μη Αθηναίους πολίτες. Διαβάζουμε στην διαθήκη:
«Ο Αμυνόμαχος και ο Τιμοκράτης να φροντίσουν τον Επίκουρο τον γιο του Μητρόδωρου και το γιο του Πολύαινου, ενόσω αυτοί θα φιλοσοφούν και θα συζούν με τον Έρμαρχο. Επίσης ν’ αναλάβουν και την επιμέλεια της θυγατέρας του Μητρόδωρου και όταν αυτή ενηλικιωθεί, και εάν δείξει καλή διαγωγή και πειθαρχεί στον Έρμαρχο, να την παντρέψουν με όποιον ο Έρμαρχος επιλέξει μεταξύ όσων φιλοσοφούν μαζί του. Από τα εισοδήματα που έχουμε, ο Αμυνόμαχος και ο Τιμοκράτης να δώσουν σ’ αυτούς για την διατροφή τους όσα κατ’ έτος φαίνεται να χρειάζονται, μετά από συνεννόηση με τον Έρμαρχο…. Την προίκα του θηλυκού παιδιού, όταν ενηλικιωθεί και όσο αυτή δείχνει καλή διαγωγή, να την ξεχωρίσουν και να την αφαιρέσουν από την περιουσία μας, μετά από συνεννόηση με τον Έρμαρχο.… Εάν, ωστόσο, πάθει κάτι ο Έρμαρχος πριν ενηλικιωθούν τα παιδιά του Μητρόδωρου, τότε ο Αμυνόμαχος και ο Τιμοκράτης, εφ’ όσον αυτά δείξουν καλή διαγωγή, να τους δώσουν όσα είναι αναγκαία στο μέτρο του δυνατού, από τα εισοδήματα που άφησα».
Ακόμα, λίγο πριν πεθάνει ο Επίκουρος, έγραψε μία επιστολή στον φίλο του Ιδομενέα, που ήταν και σύζυγος της αδελφής του Μητρόδωρου Βατίδας, όπου τον παροτρύνει να φροντίσει τα ανίψια του: «Εσύ, αντάξιος της στάσης που έχεις κρατήσει από μικρός απέναντι σ’ εμένα και στην φιλοσοφία, να φροντίσεις τα παιδιά του Μητρόδωρου».
Από όλα αυτά βλέπουμε το πόσο σημαντικός ήταν για τον Επίκουρο ο Μητρόδωρος και το πόσο συναφοσιωμένος και συνυπεύθυνος στην φιλοσοφία του Δασκάλου μας. Οι συμφιλοσοφούντες μαζί του όρισαν ως εορταστική μέρα τα γενέθλια του Μητρόδωρου προς τιμή του.

H πρακτική φιλοσοφία του Μητρόδωρου

H φιλοσοφία του Μητρόδωρου φαίνεται ότι ήταν πιο πρακτική από αυτή του Επίκουρου. Σύμφωνα με τον Κικέρωνα[7], ο Μητρόδωρος έλεγε ότι η τέλεια ευτυχία συνίσταται στην διατήρηση ενός καλά συγκροτημένου σώματος. Και για να παραμείνει ένα σώμα συγκροτημένο χρειάζεται καθημερινή γυμναστική και όχι καταπόνηση π.χ. από τις υπερβολικές διασκεδάσεις ή από την επίπονη εργασία.
Διαφώνησε σε πολλά με τον αδερφό του τον Τιμοκράτη, που όπως φαίνεται δεν ήταν καθόλου ρεαλιστής. Ο αδελφός του δεν παραδεχόταν ότι η κοιλιά, είναι το μέτρο και η βάση για μια ευτυχισμένη ζωή.[8]
Σύμφωνα με τον Σενέκα ο Επίκουρος κατέτασσε τον Μητρόδωρο στους ειλικρινείς ανθρώπους που αφιερώνουν τη ζωή τους στην αλήθεια. Ο Φιλόδημος αναφέρει τον Μητρόδωρο ως συγγραφέα της άποψης ότι η σκόπιμη πενία των Κυνικών πρέπει να απορριφθεί προς χάριν ενός πιο εύπορου και λιγότερο επίπονου τρόπου ζωής, παρόλο που ο πλούτος δεν φέρνει την ευτυχία.[9]

Τα κείμενα του Μητρόδωρου

Όπως αναφέρει ο Διογένης ο Λαέρτιος, ο Μητρόδωρος έγραψε παραπάνω από 15 συγγράμματα, όλα ενδιαφέροντα και σημαντικά. Ένα μοναδικό βιβλίο ήταν το «Περί ευγενείας», στο οποίο αναφερόταν στην καταγωγή του Επίκουρου. Ένα άλλο εκπληκτικό βιβλίο θα πρέπει να ήταν το «Κατά του Τιμοκράτη», το οποίο θα πρέπει να αντικρούει τις ανυπόστατες κατηγορίες του αισχρού συκοφάντη αδελφού του. Τα δύο αδέλφια ήρθαν σε σύγκρουση και αντάλλαξαν εχθρικές μεταξύ τους επιστολές. Σε μία από αυτές, ο Μητρόδωρος εναντιώνεται στην συντηρητικότητα του αδελφού του, που μιλούσε για την δήθεν ανηθικότητα του αισθησιακού ηδονισμού των Επικουρείων.
Ακόμα ένα σημαντικό βιβλίο θα πρέπει να ήταν το «Κατά των διαλεκτικών». Για πολλούς άλλους, η διαλεκτική είναι η μέθοδος της εύρεσης της αντικειμενικής αλήθειας και ορισμένοι νομίζουν ότι την κατέχουν. Ο μεγάλος μας Δάσκαλος και ο Μητρόδωρος ποτέ δεν είπαν ότι κατέχουν την αλήθεια, αλλά μίλησαν για τα κριτήρια της αλήθειας. Κατά τους Επικούρειους η διαλεκτική είναι αποπροσανατολιστική. Ο διαρκής διάλογος με θέσεις και αντιθέσεις και χωρίς επαφή με την πραγματικότητα των αισθήσεων είχε πάντοτε σαν αποτέλεσμα την δημιουργία εντάσεων, διασπάσεων και αιρέσεων από τους θιασώτες της διαλεκτικής, που ανήκουν σε όλα τ’ άλλα φιλοσοφικά, πολιτικά και θρησκευτικά κινήματα.
Ένα άλλο υπέροχο και επίκαιρο βιβλίο ήταν και το «Περί πλούτου». Μικρά τμήματα του βιβλίου αυτού βρέθηκαν ανάμεσα στα απανθρακωμένα κείμενα στην Βίλα των Παπύρων στο Herculaneum στην Ιταλία. Ο Φιλόδημος έκανε χρήση αυτού του βιβλίου του Μητρόδωρου στο βιβλίο του «Περί οικονομίας».[10]
Μάλλον ο Μητρόδωρος μίλησε για τον πλούτο και την οικιακή οικονομία, όπως περίπου και ο Φιλόδημος στο έργο του.
Αναφέρονται πάνω από 16 δόξες (γνώμες) του Μητρόδωρου, που μας διασώζουν ο Πλούταρχος, ο Σενέκας και ο Κλήμης ο Αλεξανδρινός, -θέλοντας να τον κατηγορήσουν. [11] Από τις σπουδαιότερες και πιο γνωστές δόξες του είναι:
“Με χαμόγελο πρέπει να φιλοσοφείς, να φροντίζεις για τον οίκο σου, να χρησιμοποιείς και τις άλλες ικανότητές σου και παράλληλα να μη σταματάς να διαδίδεις την πραγματική φιλοσοφία”.
“Είναι απίθανο να δημιουργηθεί μόνο ένα στάχυ σε μια μεγάλη πεδιάδα και μόνο ένας κόσμος στο άπειρο σύμπαν. Ότι είναι άπειρο το σύμπαν είναι φανερό από τα άπειρα αίτια, διότι όπου είναι άπειρα τα αίτια, εκεί είναι και άπειρα τα αποτελέσματα. Συγκεκριμένα, τα αίτια είναι τα άτομα και τα στοιχεία”.
“Κατέστρεψα τα σχέδιά σου, ω μοίρα, και έφραξα όλους τους πλάγιους δρόμους που σε οδηγούν σε μένα. Και ούτε μ’ εσένα , μα ούτε με καμιά δύναμη του εξωτερικού κόσμου, παραδινόμαστε. Αλλά, όταν θα είναι ανάγκη να φύγουμε από τον κόσμο αυτόν, με υπερηφάνεια θα φτύσουμε την ζωή και όλους εκείνους που ηλίθια είναι προσκολλημένοι σ’ αυτή. Θα φύγουμε από την ζωή με τον νικηφόρο παιάνα που διακηρύττει το πόσο ωραία ζήσαμε”.

Επίλογος

Ό,τι και να κάνει κάποιος, πάντα κάτι κακό θα βρουν να του προσάψουν οι πονηροί, οι συκοφάντες, οι φθονεροί, οι κουτσομπόληδες. Πόσο μάλλον για τον Κήπο του Επίκουρου, που ήταν μία αταξική κοινωνία, όπως την επιζητά ένας μυαλωμένος ελεύθερος άνθρωπος. Μια μικρή κοινωνία, που είχε απελευθερώσει τις γυναίκες οποιασδήποτε τάξης, αλλά και τους δούλους, και θεωρούσε όλους τους ανθρώπους ως ισότιμα μέλη. Γεγονός είναι πως δημιουργήθηκε μέγα σκάνδαλο στην συντηρητική κοινωνία των Αθηνών της εποχής εκείνης, όταν έγινε ανάθεση της επιστασίας του Κήπου για ένα χρονικό διάστημα στην εταίρα Λεόντιον.
Ο σεμνότυφος Τιμοκράτης προσπάθησε να αποτρέψει τον αδελφό του τον Μητρόδωρο από την παρέκκλιση προς την ελεύθερη σκέψη. Ο Τιμοκράτης θεωρούσε ότι ο αδελφός του είχε παρασυρθεί σαν να ήταν μικρό παιδί και εξυπηρετώντας αλλότρια συμφέροντα έγραφε συκοφαντίες για τον Κήπο. Όπως αποδείχθηκε, όμως, από την ιστορία του Επικούρειου κινήματος και τότε όπως και σήμερα «καθαρός ουρανός, αστραπές δεν φοβάται». Διότι ο Κήπος, που είχε, έχει και θα έχει ανθρώπους όπως ο Μητρόδωρος, ήταν το φως προς την ελευθερία, την αυτάρκεια, την απονία, την αταραξία και την ηδονή. Πράγματα που δεν αντέχουν και δεν ανέχονται οι αλλοτριωμένοι, οι ευνουχισμένοι και οι συντηρητικοί άνθρωποι.

Υποσημειώσεις

[1] Tiziano Dorandi, Κεφάλαιο 2 Χρονολόγιο (1999) H Ιστορία του Cambridge Ελληνιστική Φιλοσοφία, σελίδα 51 Cambridge
[2] Διογένης ο Λαέρτιος Χ (Επίκουρος)
[3] Επιμέλεια Γιώργος Ζωγραφίδης «Επικούρεια Ηθική Φιλοσοφία, Μελέτες» Εκδόσεις Θύραθεν, Θεσσαλονίκη 2012
[4] Διογένης ο Λαέρτιος Χ (Επίκουρος)
[5] Χαράλαμπος Θεοδωρίδης: «Επίκουρος, Η Αληθινή όψη του Αρχαίου Κόσμου» Εκδόσεις Βιβλιοπωλείο της Εστίας , Αθήνα 1954
[6] Διογένης ο Λαέρτιος Χ (Επίκουρος)
[7] Κικέρων, De Natura Deorum, i.40 Tusculanae Quaestiones, t 9 de Finibus, ii 28 παρ. 92, 30 , 99,31 και 101
[8] Κικέρων, De Natura Deorum, i. 40 Αθήναιος, vii. 279 - Πλούταρχος, μη posse suaviter vivi secundum Epicurum , 1098 Adversus Colotem , 1108, 1125
[9] Σενέκας, ο Θάνατος Επιστολές, 1ii 3
[10] Φιλόδημος PHerc, 200
[11] Αυτά τα αποσπάσματα είναι παρμένα από την έκδοση του Alfred Koerte : Metrodori Epicurei Fragmata, Leipzing 1890. Νίκος Ψυρούκης: «Ο Επίκουρος και η Εποχή μας» Εκδόσεις Αιγαίον- Κουκίδα, Λευκωσία 2007

Βιβλιογραφία

1. “Επίκουρος: Η Αληθινή Όψη του Αρχαίου Κόσμου”. Χ. Θεοδωρίδης. Εκδόσεις Βιβλιοπωλείου «Εστίας», Αθήνα, 1954.
2. “Ο Επίκουρος και η Εποχή μας”. Ν. Ψυρούκης. Εκδόσεις Αιγαίον-Κουκίδα, Λευκωσία, 2007.
3. “Επικούρεια Ηθική Φιλοσοφία”. Επιμέλεια Γ. Ζωγραφίδης. Εκδόσεις Θύραθεν, Θεσσαλονίκη 2012.
4. “Φιλόδημος: Περί Οικονομίας”. Π. Κόπακας. Επικούρεια Φιλοσοφία: Ανθολόγιο Β΄, σελ. 59-69, Έκδοση Φίλων Επικούρειας Φιλοσοφίας 2013.
5. “Για την φύση των θεών”. Κικέρων. Μετάφραση Λ. Αλεξανδρίδης. www.epicuros.gr/ books/de natura deorum.pdf

www.epicuros.gr
Απρίλιος 2017
.........................